martes, 7 de mayo de 2024

A CASA (II)

En ista mesma cambra, dentrando a ra cucha, bi eba un rezipién d’obra clamato o zenizal,  como d’un metro d’altaria, an s’alzaba a zeniza d’o fogaríl.  Ista s’emplegaba dimpués ta fer leixiba e blanquiar os linzuelos, mesos en un cuezo gran e remullaus con augua, se tapaba ra boca d’o cuezo con bel trapo que feba de colador, e se plenaba de zeniza dica arriba d’o cuezo, ta dimpués chitar amonico augua calién sobre a zeniza, yera desinfectán e blanquiaba, e tamién se chitaba en o güerto de casa como fiemo.

D’o mesmo teito se pinchaba tamién bella garrancha con rastras d’allos, coraletas. Como ista cambra yera gran, se teneban tamién sobre unos maderos ficatos en a paret toda mena d’aperos de man, ixadas, ixadicos, estrals, estraletas, dallas e dallons, forcas de fierro, pa sacar o fiemo d’a zolle u d’o siestro, ya que as güellas e crabas, pirinas, aucas e coniellos campaban por an quereban. De firmes estacas ficatas n’as paretes, pinchaban grans manullos de benzellos, ramals, faxillars, zinchas. Por bel cantón s’acantonaban trastes como cuebanos, canastas, zestas, corbillos, mandils. En o lau drecho d’ista cambra d’as patatas, se ubriba, como á un metro d’altaria d’o solero, una chicota finestra que daba trango á un gran trastero, bazibo pa atros emplegos  por o suyo eslibel, s’alzaban en dentro d’er toda mena d’oxetos que perdeban a utilidá. No bi eba luz e cuan de chicoz dentrabanos con una lampa á refitoliar, salíbanos aluzinatos de tanto traste raro, tot amuntonato allí con polbo e tararainas:  Cabezeros de camas de fierro, de fusta, chergons, mesillas, biellos lababos con espiello, xarras, palanganeros, biellas maletas, bauls, arcons, baldes, pozals, sartens, calderos e asabelos pucheros e cazuelas de bardo, muitas cazuelas meyo crebatas nos feban buena onra ta ras cucañas d’o día d’a Fiesta Mayor, meteban dentro carambels, cosas de chugar, bolsas de patatas, de pipas, chicles, e tamién bel coniello bibo, e toz querebanos pillar o puchero d’o coniello, pos lo te lebabas ta casa ta minchar.

O panizo se pinchaba n’os baroz d’os balcons e miradors, dica que cubriban tot  con pinochas, enreligatas una con atra por a fuella ixuta que teneban de coda, se pasaban entre os baroz e quedaban pinchadas ta ixucar-sen. Se beyeban muito politos os balcons tot amarillisco, e os gurrions tamién se fartaban de minchar-ne. Dimpués se iban espinochando e se daba de minchar con er á ras pirinas, aucas, coniellos, e meso n’a zebadera de bella caballería. 

Ya imos nombrau dinantes o Pozal de l’azeite, depósito de piedra e talochato interior de cheso, cuala suya boca de carga se sitúa chusto antis d’o cuarto as patatas, á ra dreita, an se beye á trabiés d’un cristal de seguridá o suyo interior que tendrá unos tres metros de fondura, con puerta de fusta, con barra de fierro ta poder-la zarrar ta que no cayese broza, a caldereta con enganche e ramal ta puyar l’azeite pos abeba que fer-lo á brazo. Cuan se beye dende abaxo iste depósito, as paretes de piedra e sobre un plano de zemento as letras F C, e l’añada 1933. L’azeite pasaba á rezipiens más chicoz, como tinallas e pilas de piedra ta o suyo gasto, e á ra fin se meteba n’os boticos de perello craba con un embasador gran ta o suyo trasporte enta atros lugars, d’o Mesón de Sebil t’alto.

Asti mesmo, á ra cucha, s’ubriba a parte superior d’o Truxar, an se pisaban as ugas d’a bendema, sobre uns tablons mesos en paralelo e aposatos sobre a boca d’o mesmo, que tenerba alto u baxo 2 metros por atros 2, e una fondura de entre 2 u 3 metros. Una begata bien chafadas, se chiraban os tablons ta que as brisas cayesen t’o fondo d’o truxal, que yera recholato, as cuatre parez e o fondo con unas losetas royas de zeramica, de unos 30 x 30 cm. Iste truxal teneba en o suyo fondo no más que un forato de salida, de fusta clamato xeta, por o que surtiba o mosto ta un rezipién de piedra clamato laco, an se meteban os pozals de zinc que se iban plenando ta dimpués ir plenando as cubas. As cubas teneban una bentaneta con tapa pa plenar, e pa sacar-lo teneban un tapón de fusta o un grifo. A tapa de fusta achustaba mui bien, pero la sellaban con cheso pa que fermentase millor e se faziese buen bin. Bi eba tamién un depósito de obra con boca de carga más gran, de fusta, e un grifo gran de salita, en er se meteban o mosto con as brisas, tot chunto, cuan se quereba fer bino tinto. 

A limpieza d’o truxal se feba baxando con una escalera de fusta e sacando todas as brisas con una forca de man, e plenando canastas. Istos repuis yeran formatos por as barrascas u rametas d’as ugas e ros borfollos, as pelletas d’os granos, tot bien chafato, se mezclaban con o fiemo d’o siestro, e tot remataba como fertilizán natural pa os mons. Asinas quedaba presto dica l’añada benién. En a bodega se teneban cubas pa o gasto de casa e uno pa o binagre, que se iba replenando con bin desamorau, u que se poneba agrio. D’as cubas clamatas madre, se sacaba o bin pa o gasto á barrals de beire forratos con caña e bimbre, con dos ansas pa o suyo manullo. Os trasiegos d’o bin se feban de perén en mingua, pa que no se malmetiese. De no fer-lo asinas, o bin se tornaba agrio. Bi eba que bochar-lo o menos posible, no trucar as cubas ni fer rudios estridéns amán d’ers.

Tamién se teneba en a bodega una pila de piedra con tapa de fusta, ta alzar azeite, unas palluzas d’esparto ta alzar a sal e a saladera d’os xamons.

Fabián Castillo Seas ,  Bombolón Retabillador

(Continará…)

lunes, 6 de mayo de 2024

BELLAS REMERANZAS EN A ERA


Remero os días que amonico pasaban,
sin a prisa que agora nos encorre.
L'aire d'o berano espardeba á ormino
oloriás de garba esmicazata.
O redolar d'o trillo yera pando, e terne
a cantarula incansable d'as ferfetas.

En replegar o grano con o retabillo,
o sulero buralenco se plenaba
d'una catafila de fornigas chicorronas
que garimboliaban rechirando ros granos.
Güellábanos embazilatos e refitolers,
alufrando aquer exerzito bibo e treballador
que yera redotato por l'aspro zeprenar
d'un escobizo de brancas de senera,
que ascape aborguilaba o grano
e ras fornigas en meyo d'a era.

Por o zielo esnabesaba un eslambio
de bel esbol de falzillas,
con os suyos chilos barrenatos,
trestallando con o suyo bolito
os alters mallos d'a Playuala
allá en l'altaria lexana,
e rematando amán d'a era,
entre as buralencas parez d'os pallars.

En l'altaria d'o zielo esbolastriaban
con o suyo grolleo lexendario,
as grallas güé cuasi perditas.


Fabián Castillo Seas, Bombolón Retabillador

domingo, 28 de abril de 2024

KORRIKA

O euskera ye una luengua minoritaria coofizial en o estau espanyol que se fabla en o Pais Basco e Nabarra en Espanya  i en o Pais Basco franzés – Iparralde: (Labort-Lapurdi en euskera, Baja Nabarra-Nafarroa Behera e Sola-Zuberoa) ye dizir, en Euskal Herria.  Con a suya particularidá de estar-ie a unica luenga que se charra en a peninsula iberica que no ye romanica. 

Dende ya fa unas cuantas anyadas a soziedá zebil d’ixos puestos ye compromesa a luitar  de conchunta ta que o euskera no se tresbata. Calerba fer ficazio nusatros con a nuestra luenga¡¡¡¡¡

Una contrimuestra d’ista luita ye a KORRIKA. Qué ye a Korrica?, ye una cursa de compañers, con a fin de replegar diners ta bosar l’amostranza d’o euskera. Organizata por AEK ( siglas en euskera de Coordinadora d’Alfabetizazion i Euskaldunizazion) con l’ochetibo de que tota ra  ziudadanía conoxca o Euskera e lo emplegue de contino. 

Fuande d'a imachen: 
https://www.publico.es/politica/mil-kilometros-carrera-favor-euskera.html

Encomenzipió a suya istoria dende o 29 de nobiembre ta o 7 d’abiento  de 1980 que estió a suya primera edizión. Estando ista anyada ra 23   edizión, surtindo de Irun o 14 de Marzo e plegando ta  Baiona, an remató ro 24 de Marzo, dimpués de 2700 kilometros recorritos, desembolicaus por 205 puestos de Euskal Herria. Con a particularidá que encomenzipia an remata ra edizión d’antis e que ye con una periodizidá bianyal.

Cada compás se fa de un kilometro, lebando un tochet (Lekuko). Aintro d’o tochet bi ha un mensanche que se fa publico en a rematadura d’a korrika en o zaguer puesto, leyito por a presona que fa o zaguer compás. 

Cada kilometro ye bosau por cualsiquer entidá pribata, presona, conzello… asinas tienen o dreito de lebar o tochet un kilometro. No s’atura de galopar ni de nuei ni de día, de contino en 15 dias.  Os recorritos se fan por tot o territorio an se charra o euskera. Se pué bosar de esferens trazas, mercando material, fendo ingresos de diners en as cuentas destinatas ta ixe fin, por bizum…

En a zaguera edizión iste ye estau o manifiesto/mensache que bi eba en o tochet:

“Korrika ye a chen con fambre que, más que sobrebibir, mosega. Una chen angruziosa que no s’aconorta con os decumentos.

"Nusatros/as tenemos a delera de l'idioma, nusatros/as os/as romanticos/as impenitens, que bibimos en a figuera, os chordos". Asinas s'esprisaba, con ironía, un chordo tozolón.

Totas as aus rapazs cazan chordos, tanto as nueiturnas como as diurnas. Por o que parixe, o chordo no canta en a primabera, i, en o nuestro arredol, son menos abundans astí do s'han replantau pins i eucaliptus, que en as selbas autoctonas. Á o pex, augua; á o euskera, un ecosistema completo. Ta  que os/as fablans  puedan espleitar de totas as dimensions d’o idioma, cal que a politica lingüistica se fique en toz e cadagún d'os ambitos d'a soziedá: selbas, mons, plazas, fadrucas, pantallas, esmachinario...

Si ye que ha de perbibir,  bi abrá d'apropiar-se d’o cutiano, en toz os Beskoitze, Eguesibar u Bizkarsoro.

Pero semos aquí, en a fabla d'os chordos.

Ni tresoros, ni molimentos, ni toponimia. Charramos que o euskera plegue ta ra echemonía.

Ni un saludo, ni una chapa en a peitera, ni un territorio escuarterizau.

No ye un fenomeno meteorolochico, ni una gastronomía sin cosa más, ni un produto de consumo de cabo cuán.

No ye un embolique retillán e relucién, ni una perra de cambio.

No ye unatra cosa, ni ye d'atros/as.

Y, sobre tot, sobre totas as cosas, no ye fuén de discriminazión, ni imposizión.

Alcorzen a competenzia i enamplen o compromiso, a orientazión, as linias transbersals e a bía d'enargüellezimiento. "Cadagún/a de nusatros/as puede charrar muitas luengas; o euskera nomás mos tiene a nusatros/as". Asinas fablaba unatro chordo. A reconoxenzia d'estar belún, ixo mesmo ye o euskera: ni más, ni unatra cosa esferén, ni menos. Sisquiera nomás estase una luenga, prou.

Dito d'unatra traza, no deseyamos simiens industrials de creximiento azelerau; queremos as selbas propias de cada puesto, ta que, seigamos  de do seigamos, podamos  protecher-nos en eras e fer-las nuestras; puestos do ro chordo pueda acubillar-se; que os ríos tiengan do embocar, os fongos an arradigar-se, o sol qué redetir.

Garra de plans de continchenzia: amenistamos d'una berdadera transizión.

E si ha d'estar, abrá d'estar-ie de traza coleutiba, organizata e sin gota bergüeña.

Amorosiando-nos mutuamén, fendo ro camín aconortán; porque tamién tratamos de l'afeuto, de fer  emozions. Sin dengún complexo. Igual con determinazión, como con un aire de sororidá.

Con fermitú e dezisión, d'alcuerdo, pero tamién con amabilidá, descuidadamén, e mesmo con enreblez.

Inebitablemén, transzenderá o cuerpo. Si o deseyo se fa endrezera, no ye posible xuplidar que l'asunto lingüistico ye politico; e urchén.

O deseyo prenzipia en una istoria. Nusatros/as Io escribimos de contino, Io contamos, Io imos construyindo, creyando un esdebenidero dende uei mesmo, refirmando ta o euskera un puesto en o mundo i en o porbenir. Porque tot un mundo cape en o euskera. Estando paraus/paratas ta cualsiquier puesto, mos achuntamos en euskera.

Os chordos cantaremos tamién en a primabera. Cantaremos tanimientres bibamos; tanimientres perbiba, ista chen  bailará en euskera.

iQue dispierte a bestia! Será porque bi abrá barruntau o fumo, e nusatros/as sapemos pretar fuego .... 

Biba Korrika, harro herria!

(Biba Korrika! iSenti-te argüellosa, chen!)

Garazi Arrula Ruiz”

Tos prexinaz una korrika, una cursa por e ta l’aragonés? … u achunar-nos ta ista korrika, total  nomás calerba trescruzar a buega con Nabarra…¡¡¡¡  

Porque tamién: "CADAGÚN/A DE NUSATROS/AS PUEDE CHARRAR MUITAS LUENGAS; PERO L’ARAGONÉS NOMÁS MOS TIENE A NUSATROS/AS". 

Bombolona Panzargüala          

martes, 23 de abril de 2024

CATAROS: OS BLOSOS (II)

En l’articlo prezedén d’o mesmo tetulo se siñalaba que con a enchaquia d’a erechía e a cruzata cuentra os cataros bi abió fundas implicazions puliticas entre os condaus oczitanos e a corona d’Aragón. Ista custión istorica será l’ocheto d’o presén analís, que por fuerza no puestar más que por denzima denzima, pues no baga d’ entrar-ie en profundidaz.
Os estaus d’o sur d’a Franzia autual yeran enreligatos istoricamén con Aragón dende o suyo naximiento como reino. Como lo’n yeran tamién con os condaus catalans, en particular a Probenza.

En o que pertoca á l’Aragón meyebal, matrimonios d’a casa reyal, interpresas melitars, pautos de  pastors, e tota mena de intercambios e de relazions eclesiasticas e sozials yeran abituals entre  os dos bersans d’os Pirineus, que allora no teneban o fortal carauter de buega que alquirioron  dimpués en a edá moderna. Antiparti as luengas: l’oczitano, l’ aragonés e o catalán teneban  asabelas afinidaz, compartindo en bel grau a cultura oczitana d’os trobadors. 

Como chiqueta contrimuestra d’as relazions istoricas traspirinencas nomás cal siñalar un par de  feitos : o rei Sancho Ramírez nimbió ofrexito á ro suyo fillo caganiedos, Ramiro (que dimpués  plegarba à ser o rei “monche”), ta o monesterio de Saint Pons de Thomières (Sant Ponç de  Tomièiras, en oczitano), que se troba no pas muito luen de Narbona á cuasi 500 kilometros de  San Chuan d’a Peña. O bizconte Gastón IV de Bearn(u Biarn) partizipó de traza muito destacata á costato d’Alifonso I “o Barallador” en a conquista de Zaragoza á os almorabides en 1118. A suya  aduya tenió tanta importanzia que estió nombrato primer siñor d’a capital d’o reino. Si tos  amanaz ta o museu d’a basilica d’ o Pilar, podrez beyer-ie l’orifán de guerra de Gastón de Bearn,  una esconoxita e muito polita alfaya feita en bori en o sieglo onzeno. Creyez-me: ye una pieza istorico-artistica que no pas tos dezeuzionará. 

Plegatos ya t’o sieglo XIII con os cruzatos d’o norte de Franzia emburzando-los e fendo esferras e orrors à embute , os xorrontatos estatos oczitanos, tornan toz a güellada ta Pietro II, rei  d’Aragón e conte de Barzelona ta demandar-li aduya cuentra Simón de Monfort. O conte Ramón  VI de Tolosa, cambea en chinero de 1213 o suyo churamento feudal que d’antis más pendeba  d’os reis de Franzia, ta o rei d’Aragón Pietro II. Se trencaba asinas una línia churidica de cuatro  sieglos, dende os tiempos de Carlomaño. Antiparti Ramón VI yera casato con Alienor d’Aragón,  chirmana de Pietro II, igual como o suyo eredero , o futuro Ramón VII teneba por muller a Sancha  d’Aragón, unatra chirmana d’o rei. Cal acobaltar o enreligamiento dinastico que suposaban ixos  casorios, parando cuenta d’ as fundas implicazions puliticas que teneban os matrimonios entre  prenzipes en ixas embueltas meyebals. 

Asinas os condaus u bizcondaus de: Biarn, Bigorra, Comminges (Comenge), Gevaudan, Millau,  Probenza, Tolosa, que yera o prenzipal , e Montpellier que yera siñorío propiedá de María, a  muller de Pietro II, pendeban en 1213 d’a corona d’Aragón. Bi eba allora una mena d’estau  traspirinenco que s’estendillaba dende o Moncayo dica ras Alpes, en parolas de Michel  Roquebert, o prenzipal istoriador d’a cruzata cuentra os cataros. 

Pietro II d’Aragón teneba gran prestichio dimpués d’a vitoria d’as Navas de Tolosa (no trafucar  con a Tolosa/Toulouse oczitana) en a que eba partizipato l’añada d’antis, en 1212, à costato  d’Alifonso VIII de Castiella, que l’organizó, e de Sancho o Fuerte de Nabarra. A redota almoade,  en a que no bi partiziporon o rei de León, Alifonso IX, ni o de Portugal, Alifonso II, siñaló o  prenzipio d’a fin d’o poder musulmán en a peninsula. Ta ixa baralla tamién eba pedricato o  mesmo papa Inozenzio III unatra cruzata. Cal remerar que ixe papa eba coronato en Roma como rei a Pietro II en 1204. Como se puede beyer en a catafila de cruzatas, luitas relichiosas, barallas,  imperios, entrebenzions papals en a politica, etc, o poder ye estato perén l’ochetibo à aconseguir,  rebestito d’o que calga. E ixo, por l’inte, no cambea guaire. 

Ta mirar de protexer à os suyos subditos oczitanos Pietro II prebó en primeras a endrezera  diplomatica pero, como ista fazió burro falso, en zagueras le tocó enfrontinar-los militarmén. O  día 12 de setiembre de 1213 o suyo exerzito de caballers chunto con os aliatos oczitanos luitaron con os cruzatos de Simón de Montfort en Muret, chunto à o río Garona. O rei Pietro yera muito amán d’as primeras ringleras e estió amortato en un emburze d’a caballería cruzata. En morir-se Pietro II tot l’exerzito aliato s’esboldregó sufrindo-ne de camín asabela mortalera. Paradoxas d’o destino, Pietro II d’Aragón, que ye pasato t’a istoria con o sobrenombre de “o catolico” s’amortó esfendendo os suyos feudos oczitanos proteutors d’ ereches cataros, en a cruzata pedricata  contra istos zaguers por o mesmo papa que lo eba coronato. 

Pietro II estió apedecato bellas añadas dimpués en o monesterio de Sixena, que eba fundato a  suya mai e reina d’Aragón Sancha de Castiella. 

Dimpués de 1213 a corona d’Aragón encara conserbó bellas tierras en Rosellón e belatras  redoladas amán de Carcasona, pero con a redota de Muret remató o proyeuto d’estato  traspirinenco de Pietro II d’Aragón. O suyo fillo, Chaime I, cambeó a politica de enampladura d’as  buegas d’a corona ta part d’o Mediterranio, con a conquista de Mallorca e Balenzia. Añadas  dimpués o condau de Tolosa estió adibito t’o reino de Franzia, disparixendo legalmén. 

Asinas, as luitas que en ixe inte de 1213 eban feito chuñitas as chens d’un costato e de l’atro d’os  Pirineus, continoron deseparatas ya en cadagún d’os dos bersans. Disgraziatamén a istoria mos  amuestra perén que malas que se’n remata una de guerra no gosa tardar muito en empezipiar se-ne atra. En ixas bi semos encara uei, güeitozientas añadas dimpués.

Portalada d’o monesterio de Sixena. Panteón reyal de Pietro II d’Aragón.



ABRIL, 2024. BOMBOLÓN BUXO




AUDIO "Chuegos Florals. Repuis d'asperanza e malinconia"

Fabián, o Bombolón Retabillador, nos leye un pasache de "Chuegos Florals. Repuis d'asperanza e malinconia" de Óscar Latas Alegre. 

Ista obra estió Premio Arnal Cabero 2011.


martes, 16 de abril de 2024

Comentario arredol d’a novela TA ÓNE IM d’Ana Tena Puy

Chicorrón comentario arredol d’a machistral novel·la TA ÓNE IM d’Ana Tena Puy perpetrau per Bombolión Carbonero.


  1. Lo títol


Escribe Umberto Eco en a suya Apostilla a Il nome della rosa (1) que un títol ye una clau interpretativa (2) d'una novela. Tamién dice que un títol ha de barafundiar las ideas, no las ha de rechimentar (3) [Eco, pl. 536]. Pos bai, asinas ye, Ta óne im, títol d'a novela obcheto d'iste treballo, nos ufrixe una primer clau interpretativa d'o suyo conteniu, manimenos ye un enunciau prou ubierto e prou barafundioso pa que lo lector enrista la lectura simplament, preguntando-se cara óne irá una novela con un títol asinas, sin meter-le prechudicios en relación con o chenero, conteniu, intincions, estendencia, bislais, etc. d'a recontadura.


  1. La taute


Publicata en 1997 per Publicazions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa (4), ista novela estió escrita per Ana Tena Puy, escritora ribagorzana, naixita de Panillo (chunto de Graus) en 1966, que charra y escribe en ribagorzano patrimonial, s'adedica a la cría de bestiar e tañe en una rondalla. Diplomata en Teolochia (5), antimás de novelas como ísta u como En llegán ta'l sabuquero (publicata en 2013), Tena ye conoixita tamién per o suyo libro d'haikus Como minglanas (2006) e un buen zarpau d'atras novelas. Una muller que ya escribiba en aragonés (6) (como comentaré dimpués, en ribagorzano) en o sieglo XX, mostraba de raso una cierta valentor, un buen esprito de precursora.











  1. Lo texto


Ye a muntón fàcil fer-ne un breu resumen de l'argumento. Juan Naval Arasanz (7)
, viudo de Fineta, viello e solenco, ye uno d'os tres u cuatro habitadors, toz viellos, d'un llugar indeterminau que s'espalda e ye en vías de despoblazión absoluta. Chuan cariña sobremanera los tiempos d'antis e los nos remera de contino a lo largo d'a novela. Él nos va levando, con os suyos recuerdos, a unas trazas de vida tradicional, a uns costumbres, a unas normas que, dica agora, eban estau atemporals, eternas, que feban parti d'un ciclo "natural" d'a vida, cuala continidat veniba e perviviba de siempre, pero que agora son ya aladiatas. 


Siguindo los buenos trangos de Paz Ríos (8) -en respeto la grafía orichinal-


Recontando de traza fidel os ofizios d’antis: a bendema e ras fiestas en as bodegas, as fainas os días de nebazo, a cazata, cómo se minchaba, os treballos e fainas en as casas, o forno e ros lamins que feba o fornero Mariano, os treballos de siega e trillas, ir a bezinal e a tornachunta, a fabricazión de ropa, a colada, o cultibo d’o cañimo, fer sal, a matazía…


Embracau con ixo, la novela nos parla tamién 


d'o cambeo sozial y economico que s’ha produzito en as zagueras zincuenta añadas d’o sieglo pasato e as suyas consecuenzias, que se treballan en a narrazión como temas alazetals: a despoblazión, a soledá d’os abitadors, e a perda d’os siñals d’identidá como consecuenzia de l’aculturizazión [Ríos, pls. 133-134]  


Per un atro costau, 


Ta óne im explora las reflexions íntimas e malenconicas que, a modo de diario sin de datación precisa, deixa apuntadas (9)


Chuan, cuala memoria ye lo pilar que sustiene tot lo libro, muestra la suya perplexidat debán l'aparén paradoxa de que 


Cuan totas as maquinas amilloran as trazas de treballar, prenzipia a perda de poblazión [Ríos, pl. 134]  


a lo largo de Ta óne im la dureza d'a vida en un meyo poco amigable queda compensada per a imachen de senzillez un tanto arcadica que presidiba un mundo lento e fundamentalment solidario, ya en tranza de desaparición [Sánchez, pl. 135]



  1. Literatura


Se trata d'una obra literaria en tot lo sentiu que tiene ista exprisión. Fizión, creyación, voluntat de perdurar e una función estetica que s'imposa a los fortals elementos conativos que, inexcusablement, amanixen en as obras d'ista traza de literatura. Motivos e elementos recursanz que, tan a pur de ser-lo, rematan estando-lo tamién d'iste treballo. Son redundancias que parixen amanixer desorganizatas, pero que cal sospeitar (Ríos, 2017) que no lo son miaja. Un paralelismo atroz entre l'agora e l'antis, sin de grans ornatos ni figuras, sin d'intertextualidaz, con una gran y perén connotación conservadora. 







Un texto, que ye lo que cuenta, un mandau, un buen artefacto no guaire ubierto que, a mans d'os lectors, con marguins estreitos pero con la contribución interpretativa de cadaguno, plega sin de dandaleyos a buen obcheto estetico. No ye una novela pastoril, no i ha guaire trama, manimenos se i intuyen de cabo a cuan trazas de monologo interior, como afirma Sánchez, [pl. 135] un trobo formal ya cutiano en la literatura aragonesa.  


Ta óne im e una buena novela, con momentos d'intenso lirismo, equilibrada e bien concebita en conchunto [Sánchez, pl. 135]


  1. Literatura aragonesa costumbrista, recollir etnografico e sindromes 


No puedo, tampó no cal, excusar-me ni cabidar-me la referencia t'os sindromes definitorios d'a literatura aragonesa costumbrista: los sindromes d'a Matazía e l'Antimás. Chuan, viudo, viello e solenco, narrador e personache protagonista de tota la recontadura (10) padeixe bien de veras d'ixa sindrome que chupe tot lo libro de punta ta coda. L'Antismás como supremo paradigma, bien acotraziau con un berniz de chenerosa comprensión a las personas de hue, representatas per los fillos e la nieta (no tanto los nietos e las chovens). A las personas, que no a las trazas en que viven e se vive hue. La Matazía, profés, hi amanixe tamién, bien descrita y explanicada en buena cosa de peticuazas.


Los casorios apanyaus (11), las barallas per un furco de tierra, los zagals sin d'escolarizar, la  innorancia e l'analfabetismo, los cutianos mortichuelos, la culpa, la pedagochía meyán zurras, la vida d'os fillos (12) a servicio e albitrio de sus pais (13) e lo mosen. Pa Chuan, pa toz los Chuans, buenos u malos, tot ixo rai!. (14)


¡Cómo no iban a fuyir d'istos esbarres los mesaches e mesachas cuan empecipioron a presentar-les-se las primers oportunidaz de fer-lo!


  1. Desorden e limitacions


La novela no sigue pas un orden cronolochico convencional sino lo d'as alcordanzas de Chuan. La recontadura se desembolica en un aparent desorden, chenerau tal como li amanixen a Chuan los suyos pensamientos (15), que se transcriben a galet dica plasmar-se en una espiral irregular que chira, siempre en traza solar, sin puyar ni baixar, como si ixos pensamientos estesen os debuixos imposibles d'Escher. 


No deixa de ser un sinyal de modernidat que honra a Ana Tena, e que nos poderba deixar dizir que sigue la estela de Rayuela (16) de Cortázar, Ta óne im (17) poderba leyer-se en orden, desorden, repeticions, brincos entabán, tornatas dezaga; tampis! lo resultau e l'espleitamiento d'a lectura estarban equivalens. 


La flecha d'o tiempo sí tiene dos costaus, antismás e agora, manimenos no i viacha, no fa si que brincar d'un costau ta l'altro, d'o lau indeseyau ta rematar perén en o lau carinyau. Per dicir-lo en parablas d'Eco [Eco, 1985, pl. 556], un laberinto sinse la veta d'Ariadna (18), una mena de rizoma (19) estructurable pero no definitivament farchau (20).



Y en o lau carinyau nos alcontramos con que Chuan ye emparau en as inexcusables limitacions Semanticas (la tierra, las fayenas, los oficios, las diversions, costumbres, normas, modos de vida, personaches, etc., tot idealizau como cal en un recollir etnografico), de Tiempo (siempre l'Antismás) e d'Espacio (lo llugar, las tierras, lo paisache humanizato, la propia redolada). 


Lo libro son descripzions de puestos e paisaches, de casas e rincons, de personas e cheneracions, un homenache a una mena de vida sencilla, puestar que masiau, que fuye de grans ideolochías pero no d'os axiomas heredaus. No en faltan, claro ye, de conflictos entre l'antis e lo hue, entre los llugars e la ciudat, one siempre la supremacía moral -no cal dir-lo- ye d'o lau que pertoca, del llugar e de l'antismás.


  1. Lenguache, parla e traza


Ta óne im, en isto lo títol sí ye una clau interpretativa de pistón, ye escrita en la parla local ribagorzana, como toca a un desembolique costumbrista e cuasietnografico aragonés. Las costumbres, los artularios, los cataticos, las trazas en as que se conciben, realizan, se viven e se goyan u se sufren las valors d'uso d'una sociedat e un tiempo, s'expresan millor en a lengua que se viven. Si se quiere fer etnografia, si se quiere remedar un mundo cuasi de raso espareixito e contar-lo literariament, cosa millor que fer-lo making by doing. E ixo no haberba de limitar la evolución d'o lenguache a'l compás d'a evolución d'as vidas d'os suyos fablans e seguntes las necesidaz que i amanixcan u eclosionen. 


Sin que se i note guaire intinzión d'enxergar repositorios lexicos (21), lo ribagorzano d'Ana Tena ye rico en elementos foneticos e morfolochicos, en vocabulario, exprisions e ditos. De tot ixo en resulta un lenguache vivo, rico, fluyiu, preciso, claro, expresiu, atractiu, ubierto, aimable e agradable, no embafa ni mica en leyer-lo, mesmo rebutito de buena cosa de castellanismos, tan naturals en qualsiquier variedat de l'aragonés charrau per fablans patrimonials. 


Encara que dialectal, e bien que lo testo se creya e articula arredol d'os pensamientos de Chuan e a’l recullir etnografico, tampó no me pienso yo que calga dizir que lo texto se creya arredol d'as parablas e no a la inversa. Lo texto, me pienso, s'acofla bien e sin d'estridencias a l'emplego que li'n da Ana Tena. Ye, per tot isto, una muestra a saber buena de l'aragonés natural d'o que cal que en bebamos toz los que nos hemos meso en a toza la ideya d'aprender-lo.


  1. Transchenerar e transcheneracionar


Ana Tena fa un interesant eixercicio de transchenerar e de transcheneracionar (22). Siendo allora una mesacha, prene la envista d'un sinyor viello, de dos cheneracions anterior e d'o sexo oposau; un lobable e valient proposito. E no en chenera un mal resultau, no. Puestar a Chuan, tierno e amoroset, li pueda faltar un poquet més d'aspror e poderba estar un poquet més matután si l'ese creyau un mesache, manimenos, en conchunto, ye un personache prou verosímil e creyible. 



  1. Narrador e personache prencipal


No cal dicir que lo narrador, en primer persona e protagonista, ye la pieza capital en a novela. Chuan, viudo, viello, solenco, bueno y con esmo, explanica la suya historia e, con a suya historia, nos da a conoixer la d'a suya familia, més que més la suya muller Finona e la suya nieta Alegría, pero tamién la d'os suyos fillos Pacón e Marianón, las suyas cariñadas fillas muertas encara zagalas, sus pais, etc. Tamién la d'a chen que va conoixer e la que conoixe, sobre tot los atros tres zaguers habitadors humanos d'o llugar e la d'as cosas que li heban pasau en o suyo lugar. Remera cómo se viviba dinantes e antismás e s'aclama d'o gran cambeo en as trazas de vivir y de treballar, chenerau per os "adelantos"  pervenius. Y tot ixo, chapurnau con os esmos que teneba y que tiene Chuán, tiernos esmos bienintenzionaus, alto y baixo desordenaus, con os que Ana Tena nos fa estremolezir.


Ana Tena fa portar boina perén a Chuan e lo fa vivir a trío con lo somero e lo cocho. Lo fa conservador, en os diferens sentius d'a parabla, conservador en o ideolochico, conservador en a manera de vivir e en traza de sentir. E de traza conservadora veye la migración, la espoblación, la soledat d'os viellos aladiaus, cómo s'espaldan casalicios, ilesias e llugars sencers. Ixa ye la gran connotación d'a recontadura sencera.


Dillà de bellas mancas que ya he comentau, lo personache de Chuan queda prou bien retratau, mesmo dende una envista psicolochica: los suyos gustos, deseyos, temors, apegos e cariños. Sensible, pero con sensibilidat sensata, sin plegar a una sensibleria bofa. 


I ha més personaches (Fineta, lo cocho, lo somero, los zaguers vecíns d'o llugar, la nieta, los fillos, toz los d'antis, etc.), manimenos toz son él, toz son Chuán o en son simplas prolargazions. La  estricta fizión tamién se permite la perspectiva en primer persona.


  1. 22 esmos sin piedat, a acachar las orellas


Plegaus a iste punto, me fa goyo d'extrayer-ne y meter aquí beluns d'os esmos que Ana Tena va calando, siempre en boca d'o suyo Chuan, en a recontadura. No fan si que refirmar tot lo que he estau comentando a lo largo d'iste treballo. Conformismo, escepticismo, angunia. Existencialismo. En respeto tamién la grafía orichinal. 


  • ¿qué culpa? Pos sí. Que s'esen quedau aquí seguín lo que teniban que seguir

  • Ye com'una maldizión esto d'atisbar en las cosas cuan ya no ñ'hai remedio

  • Güena berdá ye que no se saben ben las cosas asta qu'a uno no l'ha tocau vivir-las

  • Teniba que despartir-los yo a zurra llimpia

  • Pobrons de los fillos ¿qué tendrán que allegar a veyer?

  • Agora van como dinantes las mulas cuan llabraban: con antojeras pa que no podesen chirar la bista más que ta one les queriban fer ir

  • ¿pos óne irem a parar si se pierde tamé la ospitalidá con los forasteros cuan s'acaben de perder los puebllos?

  • pero qué le im a fer: antonzes como agora, acachar las orellas, y a lo que vienga

  • acachán las orellas, pazenzia y un somero pa llebar-la

  • cuan las garras no quieren amparar-me

  • Manimenos la naturaleza ye mui gran pa que i coja en una cosa tan chica como la capeza

  • dinantes eba mui llomudo fer lo que agora ya el tienen to apañau

  • Agora to ye correr pa allegar al mesmo sitio a one toz han llegau

  • por bel metro tierra que quedaba entre güegas mos esen dexau matar

  • Tampoco creigo yo que se tiengan qu'olbidar tantos muertos y tantos padezimientos

  • que me los traigan t'aquí que ya les mandaré yo... ir a picar al güerto, y cuan tornen ya no tindrán ganas de monsergas

  • Antonzes la misera se mos comeba a cuasi to'l mundo

  • me llamento que aiga teniu que ser yo ¿cómo pue ser qu'esté yo aquí sen d'antonzes? No'l sé.

  • lo malo ye ixo, que adetrás de yo no en viene denguno

  • la chen lleba adentro tanto de maldá como de güeno

  • anque los tiempos aigan cambiau a chen sem contino chen

  • y cuantos más adelantos veniban, más se mo'n iba la chen


  1. De propio: ¿ye vusté l'asasino?


Nos en femos aquí resón, pa rematar a suya Apostilla a Il nome della rosa, escribe Umberto Eco que encara s'ha d'escribir lo libro an l'asasino siga o lector (23) [Eco, pl. 565]. Se conoixe que Eco va escribir l'Apostilla uns años antis que Tena publicase Ta óne im, perqué no cal recurrir a grans ironías pa dicir que Ta óne im debe estar lo primer libro an sí, aón lo lector, mesmo yo, remata sintiendo-se en culpa de l'amortamiento de tot un sistema de vida e, més que més, de l'agonía d'o pobrón Chuan, d'o lolo d'Alegría. 




Alargue ¿Puestar no siga lo que parixe?

Valién lectora u lector que has plegau dica aquí, gafeta-te, embotona-te bien lo cincho perque nos devantamos a volar. Haigaz cuenta que treballo sobre a primera edizión (1987) d'o libro.

¿Puestar que Ana Tena nos haiga envacilau con una chenialidat? ¿Puestar la milenta de razons, la ripa d'afalagos, que aboca sobre Chuan no sigan si que un grandizo velo pa no dixar-nos veyer una escandalosa reyalidat subchazent e amagata dezaga d'o buen nombre d'a santificada tradición?

¿E si tot lo que diz Chuan sobre él mesmo e la suya casta e modosa familia no estese que un contino encadenamiento de vergüeñosas falsedaz? ¿E si només un lievismo esgarrapo permitise ubrir l'esceptico dandalo que, como metodo, ha de mantener siempre tot lector avezau? A la fin, d'o que nos recuenta Chuan no tenemos més testimonio que él mesmo

Depravación, seguntes la lei moral a la que Chuan dice tener tanto apego, la doble moral, la que nos rechimenta e la que pedricamos ta difuera...

No sapemos si Alegría en ye conoixedora dende siempre u si lo ha sabiu al leyer las notas de l'avuelo. U si las ha leyiu, que tot puestar, e no en haiga parau cuenta. Puestar la intinción de Chuán, con as suyas notas, yera que Alegría, en leyer-las, se topetase con ista verdat trucant.

La custión ye que estarbanos debant d'o gran esbarre de Chuan, deneviu asinas, ya no en l'hombre unidimensional que nos pensabanos, sino en un personache con as suyas buenas escuentradizions.

Los fillos de Chuan, Marianón e Pacón, son casaus con Carmen, la extremenya, e Dolores, la catalana, respectivament [pl. 50]. Manimenos, Alegría, la nieta nineta d'os uellos de Chuan, ye filla de Pacón e Carmen [pl. 60]. Pacón s'entiende con a muller de Mariano dica a'l punto que la filla que, profés, legament ha de ser de Mariano, ye biolochicament de Pacón. E lo pa¡ Chuan lo sape, de feito lo nos dice él mesmo en la pachina 60. Chuan lo sape e no se n'escandaliza o Chuan lo sape e ni tartir, en alarde de doble moral, per protecher a Alegría, per a salvaguarda d'a paz entre chirmans u per tot. Només lo dixa anotau pa que lo se trobe escrito Alegría cuan rechire e trobe los papels.

Només en un inte d'escudio amanixe ixe esgarro en o velo que amagaba ista vergüeña (perén dende l'envista moral tradicional de Chuan, profés). ¿Ye de veras lo detalle chenial que Ana Tena reserva pa convertir la trama d'a suya novela en una bomba, cuala relochería només esclata con a fuerza interpretativa d'o lector? ¿Ye, per cuentra, una error de l'autora, inadvertiu per correctors, editor y impresors e que no ha merexiu una posterior fe d'erratas?

¿Que en pensará Alegría cuan en pare cuenta?

Bombolión Carbonero 


A CASA (II)

En ista mesma cambra, dentrando a ra cucha, bi eba un rezipién d’obra clamato o zenizal,  como d’un metro d’altaria, an s’alzaba a zeniza d’...