miércoles, 2 de julio de 2025

PRATOS : NEDIO, BAYO, ARROSIGÓN.

Se plañeba Ánchel Conte en o prelogo de “No deixez morir a mía boz”, de que s’atorgase a l’aragonés nomás un paper solo que ta fablar de uellas e de bacumen: a nuestra luenga baleba e caleba fer-la serbir ta esprisar totas as manifestazions d’a bida. Profes que teneba razón.

Manimenos, a bida s’alazeta e s’acubilla en a naturaleza, d’a que benimos, d’a que femos parti (semos) e con a que imos (u d’a que mos alueñamos, tristamén). Asinas que totas as luengas cal que, en primeras, faigan menzión d’o meyo natural, e a nuestra, l’aragonés, lo fa. Como contrimuestra, en “Reloch de pocha” Chusé Inazio Nabarro esmienta arredol d’una trentena de menas de nieu. En ista demba natural d’a luenga aragonesa ha treballato de firme o “bombolón royo e d’onor” Rafel Vidaller, con a suya importán obra “Libro d’as matas y os animals”.

Igual como a nieu, a yerba tiene muitas apelazions en aragonés. En l’Aragonario bi trobamos: tasca, redallo, narrón, lastón, nai, rebasto, narrota, xerbillón, arbilluela, rizio, ixena, paixinter, rascleatizo, zinarrons, camatón, gargalla, azitolla, estañera, currugüela, berdenchín, blez, muergo, guirgillita, luello… e atros muitos apelatibos ta esferens menas e custions rilazionatas con as yerbas. 

Amallatar, abuquir, amarrexer, cosirar, muir, popar, remugar, bazibo, betiello, buco, coma, estibiella, maseto, esterlo, ferreñals,  esbarrainata, estransíu… “cuan o caxico fuella, o güei a boca emplena” … e un luenguismo etzetera fan parti de l’aragonés emplegato en o trestallo que podérba-nos clamar “de feners e remugadors”

Mirando d’aprender d’a naturaleza, mayestra d’a vida, en cuentas de correxir-la, l’agricultura e ganadería recheneratibas proposan manullar os pratos d’una traza sistematica que favorexca a suya conserbazión. Serba adautar ta o tiempo e zercustanzias autuals o que feban en America e fan en Africa os grans rabaños d’erbiboros que se minchan tota ra yerba, e que malas que s’en ban no bi tornarán dica l’añada benién, dando tiempo á que a tierra s’escanse e se rechenere. Os feners e os animals remugadors fan una parella perfeuta, amenistando-sen es uns á es atros. Por ixo istos animals remugadors (bacumen, uellas, crabas) tienen cuatro “estomacos” que premiten a dichestión d’a yerba por meyo d’a remuga, por o que no calerba dar-lis granos ni zerials. Os cochins e os umans en tenemos nomás uno, no podemos minchar yerba.

En a prautica, una mena de manullo recheneratibo d’os pratos ye fer dos trestallos d’animals en primavera-estíu: betiellos e bacas. Os betiellos e bimardos minchan os primers, perén en o prato birchen:  nedio u zenzero. Malas que istos han espuntato a yerba eslichiendo o que lis peta d’o prato iste, a metá paxentar, ya se clama bayo. Ye l’inte de cambear os animals: as bacas betelleras pasan a paxentar en o prato bayo, de traza que cuan lo rematen estará arrosigón. Entremistanto os betiellos e bimardos que eban pasato ta un cuatrón nedio u zenzero lo abrán trasformato en bayo. E torna e chira fendo rotazions, con aduya de pastors eleutricos (“chulez”) e de collanas con GPS e siñals acusticas, dica que s’acotolen os pratos, que se dixarán escansar de cara ta ra suya ricuperazión.

Ye de dar que no cal ixuplidar a sobrebuena traza tradizional de paxentar os animals por meyo d’a transuanzia: baixar as arreses por as cabañeras t’a tierra baixa en o ibierno e puyar-las t’os puertos en o estíu, aprobeitando asinas millor os climas e os esferens ecosistemas. 

Asinas, con teunicas recheneratibas, se faborexe o ecosistema de pratos, se refirma a biodibersidá, s’amillora a calidá d’as ferrainas e se sustiene un suelo tobo e rico en minerals, materia organica e microorganismos. Un suelo “esponcha” que aculle muita augua e fa que no s’escorra e que no s’esbarranque e s’arguile a tierra cuan plebe, un suelo que ye más resistén a falagueras e sequeras, que aprebiene u priba fuegos e que engarchola carbono en as radizs d’os yerbazals. Iste suelo sano sustiene animals sanos criatos en estensibo, sin d’antibioticos, que bi caminan fendo biers, que bi s’apaxientan al paso que lo feman, que i biben bien tratatos, e que ufren carne sana, con buena sapia, buena color e buen perfil lipidico, con libels más alteros d’omega-3 en contimparazión con as carnes d’arreses de grancha alimentatas con prensos de zerials e granos en cuenta d’ apaxentar-las.

Cosirar as bacas sinifica tamién cosirar os suelos e os feners. Desgraziadamén o bacumen criato en granchas nunca no podrá desfrutar d’una marcheta calmuda en un biero en a guambra d’ un caxicar ni tampó no paxentar un prato nedio u zenzero, ni bayo, ni arrosigón.
1 prato nedio u zenzero

2 prato bayo

3 prato arrosigón (zurda) e  bayo (dreita)

Chulio de 2025.

BOMBOLÓN BUXO.

jueves, 26 de junio de 2025

CANTA TA ESTRICALLAR OS SILENZIOS


A ora d’os arbols cantors ye plegata,

ye plegata sin dandalo con berdas esmeraldas,

a nuei de puyar as bozes, si, a nuei

emplita d’estandartes con risetas.

 

Chilemos, sí, ¿ á qué asperamos?.

Se sienten as azeras baxar d’as estrelas,

an remanioron con os nuestros garganchóns,

mientres os bolacos abalaban lunas tutonas.

 

A ora d’as mans blangas ye plegata,

ye plegata sin dandalo con berdas esmeraldas,

ye plegata estricallando as medranas,

a nuei emplita d’estandartes nuebos.

 

Chilemos, sí, ¿ á qué asperamos?.

Se siente o beire á caramuello por a sangre,

se siente a dolor en os garganchóns,

mientres as yenas abalan asperanzas.

 

A ora d’as mans funditas ye plegata,

ye plegata sin dandalo con berdas esmeraldas,

ye plegata estricallando ros silenzios,

a nuei emplita d’estandartes claros.

 

Fabián Castillo Seas, bombolón retabillador

Poema 49 de Basemias d’un Campasolo.

miércoles, 25 de junio de 2025

FOGUERA RITUAL


A foguera puya ras suyas flamas como luengas

tremolosas e difuminatas en l’aire nueiturno.

Fulgurazións an as nuestras ninetas se tresbaten

en misteriosa conesión de fuego e alma.

 

Como un dios d’a blosura rodiamos as tuyas mugas,

e t’amuestras debán nusotros como único sol en a nuei.

E arredol d’iste altar tuyo de catizas e calibos caliens,

minchamos e zorrupamos, charramos e arreguimos.

 

Ayere cosirábanos día e nuei a misteriosa flama,

güé ye un rito acotraziar con ficazio as tozas de leña.

Chunto á o fuego ofrexébanos sacrificios á dioses estranios,

güé paseyamos á uns santos arredol d’a tuya rasmia.

 

D’a nuei d’os tiempos istos rituals promanan,

perén estió a flama endicadera de debina presenzia,

e agún güé mesmo ixa flama nos embazila e nos chunta,

tanto nos parixemos á os nuestros debanpasatos.

 

Fabián Castillo Seas,  bombolón retabillador

lunes, 16 de junio de 2025

domingo, 15 de junio de 2025

UN DIOS BAIXO RO ZIELO AZUL

As primeras calors de Chunio mos izen que ye aquí o estiu, que os días son más luengos, a luz d’o sol mos alumbra en unas oras que dica fa pocos días yera ra nuei preta. Fa que o nuestro esmo mos refirme en os nuestros trangos.

Trangos que mos fan acudir en iste inte, ta o Festibal Internazional de Zine de Uesca. Estió en ixos primers trangos d’abril de 1973 cuan emcomenzipió a suya endrezera. Dende allora dica agora, se ye tornato en o referén d’os cortometraches á ran internazional e nazional. Fendo partizipe á o corto ganador d’a posibilidá de clasificar-se ta ra selezión d’os premios Oscar e Goya.

Ta yo forma parti d’a mia achenda dende moza, perén lo tiengo en a mia memoria. En as engüeltas d’o mios tiempos unibersitarios, ixas sesions de tardis en l’Olimpia. Beyendo peliculas rarizas, peliculas politas, películas fortals, peliculas que marcón a mia bisión d’o zine, peliculas clamatas agora d’ixas de culto, de totas a trazas en bi eba...

Ya feba unas añadas que no eba puesto ir-ie, dica ista edizión. E no podeba ser millor enchaquia ta tornar t’o festibal que acudir-ie ta ra sesión d’o sabado 7 de Chunio de 2025. E no poderba tornar t’o festibal de otra traza. Proyeutoron COPELAND, en a sezión de Finestra Aragonesa, que ye un largometrache decumental, dirichito por Pablo Aragüés, an mos amuestra ras andaduras de Stewart Copeland, o que estió batería d’o mitico grupo de musicaires, The Police. A o bombolón Borinero, que yera coflau dezaga de yo, prexino que le feban unas denteras... ixas baterías e mosicas...¡¡¡

Steward Copeland en o festival de zine de Uesca, imachen de Bombolón Borinero

Stewart Copeland ya mos fazió denteras en a sesión bermú, una charrada muito intresán en o salón azul d’o casino de Uesca, o mesmo sabado de maitins.

Peliculón rezién escudillau o miercres d’antis, primizia mundial, i en Uesca, enzetata ra proyeuzión por o suyo protagonista, e como eba de ser con o suyo direutor. 75 menutos de percusions, de imachens, de sospresas, de leyer, de muito leyer... en bersión orichinal, como cal que seiga en os festibal inportans. E o de Uesca ye un festibal importán, chicorrón pero no por ixo menos importán.

Podérbanos fer una comparanza con o que ye a nuestra luenga. L’aragonés ye una luenga, chicorrona pero no por ixo menos importán. Si á yo de choben me plegan a izir que Stewart Copeland estarba en Uesca, a enchaquia ye o de menos, no me l’ese creyiu, ixo ta yo ye importán, de seguras que espardirán o decumental por atros lugars, muitos más grans, festibals con mutio más diners, con muita más chen. Pero con tot e con ixo, ta nusatros con l’aragonés no cal reblar...¡¡¡ Prexinaz en un esbenidero a ra chen beyendo as películas subtitulatas en bersión orichinal en aragonés por o mundo entadebán?

Bombolona Panzargüala.

Audio - Ánchel Conte, NO DEIXEZ MORIR A MÍA VOZ

Bels parrafos d'a obra d'Ánchel Conte leyitos por David, Bombolón Laminero, dende Campillo de Dueñas






lunes, 9 de junio de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (12-15)

12 - L'AZEMBLA

Una azembla fresca e molluta no aturaba de choben de fablar con milentas lobas d’a suya mai, a yeugua. Pero dimpués cuan en a bielllera se beyó condenata á endurar os continos palos d’o suyo guiador, e á lebar o trigo t’o molín mudó de retolica. Alcordo-se allora d’o somero e reconoxiolo muito umilde por o suyo pai.

D’a mesma traza son puyatos muitos ombres á una mena que no lis pertoca, se olvidan d’o suyo orichén; pero cuan a fortuna lis ha tornato atra begata en o suyo primer estato, tornan á alcorda-se d’a suya naxedura.

13 - L'ALICA E A CUERBETA

L’alica teneba entre as suyas zarpas una ostra, e pedequiaba ta crebar con o pipón a casca que enziarra aquer animal; pero yera por demás. –No quitarás cosa d’o tuyo pedequiar – escaziló una cuerbeta que se moriba d’imbidia ta aprobeitar-se d’a presa. –Remonta-te en l’aire tot o que puedas, e dixa cayer a ostra n’o sulero, e ha de crebar-se sin remeyo. Aprobó l’alica ista propuesta e siguió o consello d’a suya amiga, a cuala trobó en isto a suya bentalla, pos abendo-se a ostra feito piazos eslampó ascape á quitar de dentro a carne, arreguindo-se á carcallatas d’a credulidá de l’alica.

Para cuenta con qui t’aconsellas, pos o conseller quiere muitas begatas obtener o suyo esquimen, más que quitar-te a tú d’o contornillo.

14 - O LUPO E A GRUDA

O lupo minchando carne, trabeso-le o garganchón un güeso, e demandó á ra gruda que, pos era teneba bien luengo ro cuello, le querese sacar aquer güeso, prometiendo-li por ixo muitas dadibas, a cuala mobida por as rogarias e prometimientos le quitó ro güeso, e asinas aduyó á o lupo. A gruda demando-le que le bosase a suya fabor e cumplise o que li prometió, e o lupo li respulió: -O ingrata e desagradexita, no sapes que tenebas a tuya capeza drento d’a mía boca, de traza que te podeba degüellar si ese quiesto, e la te dixé quitar sin fer-te mal denguno, ¿e no te parixe que te fazie gran bien con ixo?,¿qué me demandas pos agora.

Ista falordia nos amuestra que fer bien á os malos no aprobeita cosa, porque nunca no s’alcuerdan d’o bien que recullen. Os malos nunca no conoxen o bien que lis fan.

15 - O BOLACO E A RABOSA

Un bolaco pillando d’una finestra un queso, lo puyó denzima d’un árbol. Como lo beyó a rabosa, deseyando furtar-le-ne, con parolas engañosas, prenzipiole á loar e dizir-le d’ista traza: -O abe muito polita, no bi ha en toz os bolatils qui siga semellan á tú, asinas n’a luminaria d’as tuyas plumas, como n’a disposizión e polideza. Si teneses a boz clara, no aberba entre as abes qui te lebase bentalla. E er, enfuelgando-se d’aquera bana alabanza, e querendo complazer á ra rabosa e amostrar-le a suya boz, prenzipió á cantar, e ubrindo o pipón, cayósele o queso que teneba en er, e antis de plegar t’o solero, a rabosa l’engalzó e en presenzia d’er lo se minchó ascape. Allora o bolaco bosó a pena d’a bana alabanza.

Amonesta ista falordia que denguno no debe sentir ni creyer as parolas engañuflas de bana alabanza, porque a bana e falsa gloria trayen berdadera carraña e dolor. Qui t’afalaga muito te quiere encantuzar.

Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

domingo, 1 de junio de 2025

MARE NOSTRUM. MAR D’OS NUESTROS

Feba tiempo que no beyeba a mar e fa poco que bi estié, nomás dos dietas, en a “Costa Daurada”

Fa goyo beyer a mar, sentir-la e dixar que as suyas ondas te faigan fiestetas en os piez. Enfrontinato ta era, a suya grandaria te fa saper o chiquirrins que semos. S’amuestra como o que ye, una esprisión fortal d’a naturaleza. Ixa que, seguntes os clasicos, yera composata de cuatro componens: augua, aire, tierra, fuego.


Imachen de "Miami Turismo", Conzello de Mont-Roig


A mar Mediterrania ye una mar espezial. O Mare Nostrum que libró a zibilizazión greco-romana. A mar almogábar sulcata en a edá meya por as galeras costruyitas en as “drassanes reials de Barcelona” en a que, seguntes l’almirán Roger de Lauria, dica os pexes teneban que lebar en o lumo o “sinyal reyal d’Aragón”.

Una mar de plachas d’arena fineta, emplitas ué de toristas e de restaurans de gustoso minchar.

A mar á ra que Serrat adedicó dos cantas inixuplidables: “Mediterráneo” e “Plany al mar”. 

Una mar que, tanimientres te dixas embazilar por a suya polideza e por o suyo son, conbida a escubrir bel poema de Salvador Espríu, u a tornar á sentir as cantas de Serrat.

Una mar que as suyas ondas te fan mirar-te-las “anar i venir sense parar” entremistanto que o suyo remor te fa sondormir con l’esmo alticamato por que la tiengamos feita “una claveguera”, un socanillato. Una mar feita ué foscor de fosal, que os suyos “ploros eternos” se fan autuals por os migrans que bi s’afogan e por a mortalera en as suyas espuendas orientals, en Gaza. 

Una mar que dezaga tiene una tierra emplita de sarratons, selbas, oliberas, biñeros, árbols fruiters e bodegas mudernistas que s’asemellan a catedrals. E que conserba a suya luenga. 

Una mar e una tierra que, ta yo, fan que te trobes como en casa tuya.


Mayo de 2025

BOMBOLÓN BUXO


miércoles, 28 de mayo de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (9-11)

 9 - O  LUPO E O CRABITO

Un crabito paxentaba no güaire luens d’a suya casa en un fenero. Beyendo-lo o lupo se plegó enta er t ’amortar-lo. Malas que o crabito alufró á o lupo, s’escapó t’a suya casa, e s’achuntó con os mardanos. -O lupo, beyendo moflatas as suyas asperanzas, determinó tentar-lo con parolas mollas e d’amistanza, dizindo-le: ¿O animal imprudén e barrenato, qué buscas tú n’iste puesto, entre istos mardanos?, ¿no beyes como a tierra está sangrosa e mullata d’a sangre d’os que amorta toz os días o tablachero?. Ruego-te que no bibas aquí, do no puedes asperar atra cosa sino a muerte. Sal ascape, e torna-te t’o fenero á paxentar. Respulió o crabito: -Ó siño lupo, no prenes tanto ficazio en yo, pos as parolas tuyas no podrán conseguir que yo m’en baiga de aquí; porque más quiero que o tablachero m’amorte, que no estar amortato por tú. 

Si beluno, sin demandar-lo tú te quiere dar consello; cata que puede embazilar-te, e si ixo te da medrana, no te creigas as suyas parolas.


10 – OS PASACHERS E O PILOTO

Una nau empentata por una gran tronada fue á estampar-se en as ondas, e os pasachers que iban en era no feban que bandoliar, plorar e esasperar-se. Estando asinas que abesen puesto prebar belúns meyos ta salbar-sen, a medrana teneba as suyas facultaz tan emparatas, que no feban que puyar as mans enta ro zielo aclamando a fabor d’os dioses. Tan y mientres o piloto lis diziba espullando-se d’o suyo ropache: -Amigos, anque ye muito santo e muito güeno estendillar os brazos á Chupiter, tamién lo’n ye en as zercustanzias en que nos trobamos estender-los á o mar. E dito isto s’arrulló á ras ondas, e estió tan goyoso que logró con no güaire treballo ganar a costa, dende an beyó o mar trasgüllindo a suya nau e a toz os pasachers con os rezos e rogatibas.

Ista falordia fabla con ixos que con os brazos cruzatos l’aguardan tot d’o zielo, sin meter os meyos ta lograr o que deseyan.



11 - A MALA BEZINA

Una muller muito pezquinera buscaba perén plaitinas con os bezíns, e siempre sin enchaquia denguna. Encarrañatos istos de tantas corrompizións se reclamoron á o suyo mariu. – ¡Que muller tenez tan ruin¡, no fa que chilar e barafundiar toda ra bezindalla con a suya mala luenga t’ol día. Profes que ye menester que nos dez un meyo ta saper cómo s’ha de bibir con ixe diaple en traza umana. – Daz-me o meyo busotros,-- respulió l’enturrullato mariu—ta saper cómo tiengo de bibir con era, yo que tiengo que pasar n’a suya compaña no solo os días, sino as nueis enteras.

O que demanda un remeyo ta librar-se d’un mal á qui l’endura e no puede librar-se d’er, ye igual como a bezindalla que demanda á o mariu un consello ta pribar a mala telada d’a suya muller.

Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

martes, 20 de mayo de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (6-8)

 

6 – O  TERNASCO E O LUPO

Á un ternasco, que andaba paxentando entre as crabas, le dizió o lupo: -No ye ista con quí marchas a tuya mai, e amostro-le ras güellas que yeran bien lueñes. Respulió o ternasco: -No busco yo ixa que me conzibió e libró, sino a que m’ha criau e me da de tetar, pos ista ye a mía mai. Al contrario, dizió o lupo, aquera ye a tuya mai natural, e ista a que t’ha afillato; por isto debes ir con era. Ye berdá, dizió o ternasco, pero a mía mai d’o suyo propio instinto, m’encomendó á ista craba con á que bibo, pos en o rabaño d’a mía mai, os pastors les quitan á begatas a lana e las amortan ta minchar-las, asinas que marcha en ora güena, que yo quiero morar aquí, que m’irá millor que an tú m’amuestras.

Senifica ista falordia que no bi ha millor cosa que o güen consello, ni pior que o consello malo; e que más probeito da bibir fuera d’os suyos pariéns en paz que entre os pariéns con custions e guerras.


7 – O  ESPARBER E O REISEÑOR

Un esparber fambroso teneba ya en as suyas garras á cierto reiseñor. -Chirmán esparber, le dizió iste: desincúsame a bida, e sentirás as mías cantas, que han de dixar-te encantanau. Ya sapes que dica ros dioses se complazen en ascuitar-me. Soi tan conbenzito d’ixo, respulio-le l’abe carnuzera, que de güen implaz ascuitarba as tuyas mañas si n’iste inte no amenistase más de chenta que de mosica. Dito isto abaló á o pobre cantor.

Isto quiere dizir que a fambre no se regosta con cantas ni politas retolicas.



8 - A RABOSA E O GALLO

Una rabosa fambrosa beyó á un gallo en una casa, e le dizió con güenas parolas: - Ó mi siñor gallo, que fermosa boz teneba o tuyo pai, o cualo yera muito amigo de yo; antiparti pienso que tú lo estarás de güé en adebán. Yo biengo á conoxer-te por l’amistanza que teneba con er, e asinas te demando que cantes, ta beyer si tiens tan güena boz u millor que o tuyo pai. O gallo, dando credito á ras engañuflas parolas d’a rabosa, prenzipió á cantar con os güellos zarratos, ta sacar millor a boz. Allora a rabosa blincó denzima d’er e lo engalzó. Os ombres d’o lugar que  beyeron isto, eslamporon zaga a rabosa dizindo: -Dixa estar o gallo que no ye de tú. Sentindo isto o gallo, le dize á ra rabosa: - ¿No sientes o qué dizen ixos rusticos aldeyanos?, ¿Por qué no lis rispondes?, diziles que yo n’estoi d’ers, sino de tú, e que tú te lebas o gallo de tú e no pas o d’ers. Creyó isto a rabosa e soltando á o gallo d’a boca dizió: --Yo lebo o gallo de yo e no pas o de busotros. E cuan a rabosa deziba istas parolas, o gallo boló enta un árbol bezino, e dende alto le dizió á ra rabosa: -- Miente siña mía, porque yo estoi d’os ombres e no de tú. A rabosa conoxendo ro engaño remató dizindo: ¡O boca, cuantas cosas dizes, que dimpués te pena d’aber-las dito¡, por zierto si agora no eses fablato no aberbas perdito o gallo.

Muitas presonas charran sin caducar antis o que han de dizir, e dizen tales cosas que dimpués se repienten d’aber-las dito. A parola que sueltes no la puedes rebocar, e asinas piensa o que has de fablar.

Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador



miércoles, 14 de mayo de 2025

EN A MÍA GUITARRA CUALCOSA FLORIRÁ

Lo títol orichinal: AL FONS DE MA GUITARRA I A QUICÒM QUE FLORÍS

Lo taute e cantaire: Patric

Lo idioma orichinal: OCZITANO

En l'anyo: 1974

Enlaz a Youtube


La canta

Composata e publicata en 1974 e encluyita en o disco Uòi L'Auba [Ue l'alba], no ye una canta masiau conoxita de Patric. Manimenos, las suyas valuras textuals e mosicals la fan, me pienso yo, una canta excelent.

Mosica e poesía yeran, en os suyos inicios, tan indeseparables como una misma cosa. Nunca millor portato l'exemplo d'os trobadors oczitanos meyevals. Con os sieglos, la poesía se'n fue independizando dica constituyir-se en un arte completament autonomo. Dimpués de més sieglos, a poesía, pensata pa ser leyita, fue albandonando desichencias de rima, ritmo e regularidat metrica. Manimenos, progresivament, los camins d'a poesía e d'a canción tornaron a topetar-se, a traviés d'una novedat tan important -e, d'inicio, tricolotiata- como estió mosicar poemas que no yeran pas destinaus a ser cantaus. 

Dició Pessoa, en uno d'os suyos desasusiegos, en una d'as suyas pezquicias, que la mosica només nos da lo ritmo de propio, directament, sin de cuerpo formal, sin aquel segundo cuerpo que ye la ideya que alporta la poesía, cosa intermeya entre a mosica e la suya aimada prosa. Mosica e poesía fan asinas una aliación con -sigo les alambicatas parablas de Pessoa- bella cosa d'infantil, mnemonico, auxiliar, inicial, sozmeso a leis ritmicas que existen como resguardos, dispositivos automaticos d'un orden oculto, d'un ritual. 

Asinas naxió o fenomeno d'a Canzón e, con ella, los canttautes [tos proposo ista grafía pa la fegura d'o cantautor, lo cantaire que canta las suyas propias composicions, cantaire+taute: cant+taute] que, mesmo mosicaban poemas d'atros poetas como os creyaus de propio per éls.

Yera cosa de dar, dicir cosas de fundo poliu, con sustancia, e dicir-las con a prodiga severitat d'os iniciaus, ta o punto que, como dice Patric, garra canta fa una revolución, manimenos no i ha garra revolución sin la suya canta.

Al fons de ma guitarra i a quicòm que florís ye la clamor d'un choven que quiere meter un poquet d'optimismo e d'asperanza en a suya sociedat. En a Francia e, més que més, en a Oczitania existenzialista e pesimista d'aquels intes, Patric i mete la suya esperanza, la suya ilusión e delera per o futuro, per o esdevenidor, los sieglos a venir d'o suyo pueblo ta lo que, reconoixe, caldrá una esfuerzada chigant que, antimás, li caldrá inventar.

Plega l'estiu e los días prou largos pa trobar intes de reflexión e introspección. Cantas como ísta, que nos evoca tiempos e puestos que parixen bien aluenaus, son, asinas me lo pienso, una buena finestra ta horizonts diferents, pero tamién vecíns.


Lo taute e cantaire

Patric (Patric Martin, Mesa - Montpelier, 1947) ye un canttaute oczitano. Considerato un trobador moderno, ye un d'os prencipals exemplos d'a Nòva Cançon oczitana. 

Activista oczitanista que no ha quiesto albandonar Oczitania, Patric crea en oczitano, pero tamién adapta a l'oczitán cantas de Lluís Llach, de Bob Dylan u de Boris Vian. Las suyas composicions replecan temas de reivindicación oczitana: problemas d'a viticultura languedociana, malestar d'a chobentut, refuso d'o desenradigamiento, colonialismo interior, etc. Ha gravau més d'una ventena de discos, toz en oczitano, quitau d'uno que ye gravau en esperanto traduciendo las suyas propias cantas. 

Encara que Al fons de ma guitarra i a quicòm que florís ye la que més que cuaca a yo, no ye d'as cantas més conoxitas de Patric. En i ha d'atras més conoxitas como Esclarmonda [https://www.youtube.com/watch?v=QFCjUM_TyVA], La sarda a l'oli [https://www.youtube.com/watch?v=ZrnMQgkVEVo], L'aranha, Los rats, u las suyas versions de l'himno Se canta, aqueras montanhas [https://www.youtube.com/watch?v=wmOhHH_ryL0], u de L'Estaca [https://www.youtube.com/watch?v=BKceg6SCv6o], etc. No bi n'ha, u a lo menos que yo saba, d'atras versions d'Al fons de ma guitarra...


La traducción

Tresladar ta l'aragonés dende una lengua chirmana como ye l'oczitano premite achustar a tot meter parablas, sinificaus, ritmos, metricas e sentiu muito millor que dende una atra lengua muito més aluenada como ye l'anglés. Asinas fa goyo. Manimenos e encara asinas, foi bel comentario arredol d'a treslación que proposo:

  • Cambeo lo tiempo verbal de florís, presente, ta florirá, futuro. Ye custión de metrica e tamién de dar millor sensazión d'asperanza en l'esdevenidor.

  • Treslado craca ta trapaza, parablas de significau semellant. 

  • Emplego lo verbo estar en cuentas de debuxar per dessenhar per razons de metrica, rima e ritmo d'o verso.


Per los que dins sa vida an pas jamai viscut...

e que vièlhs sovent dison aquò’s de temps perdut

per los que sovent pensan en m’escotant cantar

pichòt quand seràs òme segur t’arrestaràs


Prèni per testimonis los sègles a venir

qu’al fons de ma guitarra i a quicòm que florís


Per los que las lagremas an dessenhat sos uòlhs

e que ma cançon tòca fasent tornar lo dòl

per los que sovent pensan que i a pas res a far

que m’an seguit per ara mas qu’an paur per deman


Encambarai lo sòmi per far tornar cantar

mon pòble paure pòble mon pòble descorat

e combatrai la craca la guitarra a la man

gigant coma l’esfòrç que deurai inventar


Per los que a suya vida no l'han podiu vivir

e que de viellos piensan en o tiempo perdiu,

per os que asobén piensan, en sentir-me cantar,

zagal cuan serás hombre regular t'aturarás.


Yo prendo per testigos los sieglos a venir

que en a mía guitarra cualcosa florirá


Per os que las glarimas n'os suyos güellos son

e que la mía canta lis plena de dolor

per os que asobén piensan que no i ha cosa a fer

los que tienen medrana per l'esdevenidor.


Embrecaré lo suenio per tornar a cantar

lo mío pobre pueblo ya desesperanzau

combatiré trapazas, la guitarra a las mans

chigant como l'esfuerzo que m'habré d'inventar.


Bombolón Carboner