miércoles, 12 de noviembre de 2025

IV Trobada d'aragonés

Diseño: KaterinaBuil

 

DINANTES DE NAXER

Dinantes de beyer as luzes e as brempas, yo abitaba quedo

En a mía estreita bambolla acuosa e de pando medro,

E me sentiba bien.

O Tiempo no esistiba pas e yo reposaba, folgaba

En ixas auguas tibias e quedas, igual como nabata

Amanata á espuenda serena e solanera.

 

Yera a mía mosica a remor d’aquers caldos

Rozando as parez d’a matriquera,

Os muitos lecos que sentiba lexanos e diferens.

E yo á begatas flotaba e me rechumbelaba,

Grazias á un bandeyo que yera un berruntar as ondas,

E me sentiba prou bien.

 

Á begatas, en o mas calmudo d’a mía esistenzia,

Cualcosa estorbaba ra mía quietú e m’empentaba,

Yera una sensación estrania, un mundo paralelo,

E una permenadura s’apoderó de yo:

Bibiba en cualcosa e tamién en a no-cosa,

E ya no podié reposar más en aquer leito acuoso.

 

Aquers lecos m’enxordaban cada begata con más rasmia,

Igual como charradas inrematables e mormosteyos

Que yeran un berruntar aires e tronadas.

O mío mundo acuosa m’afogaba,

E una permenadura s’apoderó de yo.

 

 

Poema 1 de BASEMIAS D’UN CAMPASOLO

BOMBOLÓN RETABILLADOR


martes, 4 de noviembre de 2025

ALMETAS E TOTONS

Os primers días d’o mes d’aborral s’adedican t’os que ya se’n fuoron, con zelebrazions esferens seguntes as culturas e os tiempos.  Tot cambea, como de firme lo ha feito  ista fiesta añal en as zagueras decadas, engaronatos como semos por a onda atlantica d’a cultura americana e Halloween.

En o Semontano a tradizión oral chira en istas calendatas arredol d’ as almetas e os totons, protagonistas prenzipals d’a “nuei d’almetas”.

As almetas dondean con una bela en cada mano e sayas blancas. Ta aduyarlas en o suyo camín se feban orazions, toques de campanas e lifaras con chodigas. Pero sobre tot se meteban perén carabazas buedas en as que se retallaban os uellos o naso e a boca, foratos por an surtiba a luz d’a bela se que bi ficaba aintro, de nueis, como ye de dar. Iste rito semontanés no ye importato con a resta de zelebrazions de Halloween, sino que ye autoctono, e de radiz zelta u puestar de radiz romana en o Mediterranio de cultura no zelta como ye o nuestro causo, alazetato en os farols sepulcrals romanos u feralia lucem. Si bella begata tos amanaz ta Sarlat-la- Canéda en Aquitania podrez almirar a suya “linterna d’os muertos”, que feita en piedra, en estilo romanico en o canto d’o zimenterio, tiene o mesmo esclusibo fin: alumbrar as almetas d’os defuntos á trabiés d’a luz que surte por as suyas finestras. 

Os totons son guardians d’o zimenterio que leban sayons, pero istos pantasmas campan nomás con un zirio e tienen un caraúter muito más negatibo que as almetas, fendo por ixo más medrana que aqueras. Asinas, á ras presonas que no fan soziedá se gosa clamar-las “totons”. Rilazionato con iste bocable trobamos : “tutón”, “entutar-se”, “entutau u entutato”, “fer o totón” e “totoniar” fendo referenzia á o feito d’estar u bibir escondito e sin rilazión sozial.

Bi ha buena cosa de rilatos d’acontezíus con as almetas, como que diz que d’una zarpadeta de chodigas amanixeban deseparatas tantas como misas amenistaban que lis en ofrexesen. 

Por atro costato, cuan se mataba bella arrés (craba u uella) gosaba tirar-se a suya “almeta” t’os esteños, en os que se quedaba apegata. Se feba serbir ta ixo a punteta d’o esternón, que anatomicamén ye l’apendize xifoides. En Benás, seguntes rechistra Andolz, se clamaba “almeta del paripau”, sin que, ta yo lo menos, aparixca platero o sinificato de “paripau”.

Antiparti, rechistra Mostolay que o día de Toz os Santos se feban unas tortas chicotas, clamatas tamién “almetas”.

Remero bien en a mía nineza as carabazas -calaberas que ficaba-nos en puestos escuros de nueis. A fuen yera uno d’os preferitos, por a escureldá e porque de seguras que bi acudirba ra chen a escar augua, cuan no bi’n eba corrién. 

Dimpués, en a telebisión de blanco e niero, empezipioron con a turruntera añal de “Don Juan Tenorio”, obra que nunca no se fartaban de chitar-la, tanimientres que nusatros sí de beyer-la.

Á ra fin plegó Halloween, que a suya estetica de “zoombies”, mesmo sendo estrania ta ra nuestra cultura tradizional, ye firme arradigata en as nuebas chenerazions. Con Halloween, en un biache de “tornachira”, son ritornatas t’a Europa as carabazas iluminatas que surtindo dende Irlanda e Ingalaterra eban plegau t’os U.S.A.

Ye de siñalar que en Raiquero-Alquezra encara zelebran a “nuei d’almetas” con almetas, totons e carabazas iluminatas, albirtiendo á os besitans que “ixo no ye Halloween” e agradexendo-lis que no i baigan disfrazatos. 

Cal adempribiar os nuebos costumbres, pero ixo sí, deixando bien platero que as carabazas iluminatas, encara que no esclusibamén, son nuestras e aquí bi yeran muitismo antis de plegar Halloween. Con tot e con ixo, ye de dar que con Halloween as carabazas-calaberas tienen muitas más probalidaz de continar esistindo.


Aborral de 2025.

BOMBOLÓN BUXO

domingo, 7 de septiembre de 2025

A MEDEZINA D’O ESMO

             Bi ha diyas que cuan chitas pie a tierra ya sapes que será uno d’ixos que si poderbas quedar-te encadata en o leito… cuanto millor¡¡ yes atrallata de tota ra semana treballando, gota ganas de cosa, de treballar menos. Fas un poder, mueves, a ducha li da un empentón á o tuyo esmo, paras o desayuno ta beyer si retabillas una mica de rasmia, poca ye¡¡ que l’imos a fer¡ 

Malin malián… a chornada enanta lentisma, no remata mai. A ra fin plega t’a suya fin, ya yera ora¡ Ya se beye o mundo d’otra traza… A cabeza  prexina  en a birolla que ye parata en a mesa, o cuerpo en escansar-se, en a suya luita ye a capeza a que mete un poquer de talento a o diya. De primeras minchar e dimpués a escansar bel rater, encara que seiga chicote. 

Cuán prexinas que o diya mai se tornará millor, continas eslomada, no pues mober-te, o esmo ye por o solero… Claman por o telefono … -An paras? -En o leito soi?...  -Muebe¡¡¡.  -No me lleban as garras?´. -No floras¡¡, quiés mober ¡¡¡ que cal fer ganas ta ista nuei¡¡ calerba ir ie t’o conzierto¡¡¡. -Ye berdá …¡¡¡ a más ye á canto casa¡ ala pués imos¡¡ aguarda-me¡¡.

Sin parar cuenta de cosa a ras ueito d’a tardi ya semos n’o conzierto. Chiquetas¡¡¡ que bueno ye iste zagalón, Sergi Estellá, se clama, mayestro d’a mosica, Buenafuente en “Futuro imperfecto” como mosico lo’n tiene, fa ras suyas guitarras, con latas, escobas, fustas de palés… e cualsiquiera que toca millor se siente. O buen orache fa buen estar¡ Buena compañía… Buena mosica.. a ra fin s’apañau o diya.

O diya remata miutismo millor qu’encomenzipió,  a mosica ye a millor medezina d’o esmo. Cuan pior yes ¡¡¡ o millor ye ascuitar mosica¡ Os mosicos son os medicos d’o esmo¡ cal cudiar-los, empentar-los, aduyar-los, bosar os suyos conciertos. A MOSICA YE, A MEDEZINA D’O ESMO¡

Sergi Estellá

Bombolona Panzarguala


sábado, 9 de agosto de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (66-70)

 

66 -  O PIN E O MATULLO

Un pin muito fermoso e altero, estando amán d’un matullo con embefia li diziba: --¡ Ó que fiera qu’estas ¡, ni tiens disposizión ninguna, en berdá no yes dinna d’estar amán de yo, ni debes partizipar d’a mía brempa; porque yo estoi altero, gran e dreito, que cuasi plego t’as boiras; de suerte que sirbo t ara costruzión d’as casas e de nabios, e ta muitas atrás cosas. O matullo respulió: --Tú estás muito satisfeito d’a tuya polideza, e menosprezias á os atros; pero bendrá tiempo en o que te tallarán as brancas, e perderás a güallardia e pompudez d’a que goyas.

Á os más chicoz que tú no tiengas en menosprezio, porque ye condizión de barfulaires.

67 -  O LIÓN, O TORO E O CHOTO


O lión buscaba de qué minchar, e trobó un toro muito gran que pachentaba en un fenero. Beyendo o toro que o lión l’enrestiba, fuyó ascape enta ra montaña, buscando puesto seguro t’amagar-se. Plegó ta una espelunga en á que bibiba un choto, e querió dentrar en era. O choto con os cuernos esfendió a dentrada, de traza que por medrana d’o lión, pasó adebán, dizindo asinas: --Agora yo enduro ista inchuria, pero sapez que no temo á tú, sino á o lión que m’encorre, e que atra begata ya me bengaré. Agora estoi disgraziato, maitín estaré goyoso.

Si a fortuna te ye albersa, no pases pena, que antis con antis gosa mudar de chesto.

68 -  CHÚPITER E A MONA


Chúpiter mandó un día, que todas as bestias benisen á ra suya polito. Toz comparexioron, entre os cualos binió a mona con o suyo fillo, e presentándolo debán de Chúpiter, dizió asinas: --Ó Chúpiter, tú sapes que yo lebo bentalla á toz, anque beluns creigan o contrario. Pero ye zierto que o mío fillo ye o más fermoso de cuantos beigas aquí presens. Ascuitando istas parolas d’a mona, Chúpiter enzetó á esmelicar-se, e dizió asinas: --No t’alabes á tú mesma, ni á ras tuyas cosas, sino estarás escarnexita e espernita de toz.

L'alabar-se ye de fatos, o güeno que tú teneses calla-te-lo. A prudenzia te obliga, aspera que atro lo diga.

69 -  O MIXINO E OS XORIGUÉS


Sabió un mixino que en una casa abeba muitos xorigués; estió allí ta cazarne. En efeuto, en os primers días en engalzó asabelos d’ers. Os xorigués beyendosen enrestitos, determinoron no bachar más d’os teitos ta no estar expuestos á ras unglas d’o mixino, e pincho-se d’una tramada de fusta que trabesaba en aquera estacha; pero un xorigué que s’acucutó ta beyer si yera o mixino, lugo que lo beyó d’ixa suerte, dizió: -- Amigo, por más que te faigas o moredizo, yo no bacharé d’aquí.

D’os carmenatos salen os estutos. L’ombre prudén, una begata puede estar engañato, que dos no.

70 -  A RABOSA E A BARZA

Una rabosa encorrida por os cans, s’acubiló drento d’un barzal. Pero cuan era sintió que as punchas d’a barza li feban muito mal, dizió entre sí: --Ay, desgraziada de yo. Yo he beniu á ampararme en una endina. Ista me fará redamar más sangre que os cans que m’encorreban.

No t’ampares d’os malos, ni sigas á suya compaña ni de nuei ni de día. D’o malo no se deba aguardar cosa güena.

Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

martes, 29 de julio de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (41-45)


41 -  A PANIQUESA E L'OMBRE


Deseyando una paniquesa, cazata por un ombre, fuyir d’a muerte que le menazaba, le dizió: -Ruego-te que me desincuses, en ficazio de que escosco a tuya casa d’os xorigués que t’empreñan e fan a tana. Respulió l’ombre: -Si ixo lo feses por respeto á yo, lo t’agradexerba e te conzederba o perdón que demandas; pero tú amortas á os xorigués ta mincharlos-te, e ta replegar os espullos que abeban de rosigar ers, e asinas no quieras bender-me esquimens bazibos.

Isto lo han considerar ixos que solo obran por o suyo intres particular, e venden á os atros serbizios. No solo s’ha de alufrar a obra, sino a boluntá con qué se fa.


42 -  O FALCÓN E O REISEÑOR


Trobando-se un maitín o falcón en o niedo d’un reiseñor, le suplico ista abe, que no dañase á os suyos fillos. Respulió o falcón: -Faré o que me ruegas si cantases bien. O reiseñor, por medrana de perder á os fillos enzetó á cantar. Allora dizió o falcón: -Amigo, no cantés bien, e asinas pillando á un fillo d’o reiseñor, prenzipio-le á minchar. En ixe inte plegó un cazataire, e engalzó con una flocada á o falcón, que como yera espigüardato, ascape lo pilló.

No podemos bibir espigüardatos, pos uns con atros bibimos en contina guerra, e quí tienga enemigos no s’aduerma.


43 -  O PARDO E O CAZATAIRE


Un pardo bebiendo en una fuen, beyó en l’augua ra suya imachen repicar, e se deleitaba alufrándo-la, muito satisfeito d’a suya cuernamenta, pero no güaire d’as suyas patas, dizindo que yeran mal tallatas e masiato libianas. Tan y mientres se trobaba en ista consideración, sintió a boz d’un cazataire, que con os cans l’encorreba; e beyendo-le ya muito amán, se reconta que se balió d’a lixereza d’as suyas patas, e s’escapó d’entre os suyos enemigos. Dimpués, dentrando en una selva s’enreligó con os cuernos en unas coscolleras, e no podió dar un trango. Allora l’apercazó o cazataire, e beyendose o pardo pillato, mudó de parexer, e alabó o que dinantes eba menospreziato, e menosprezió o que antis eba alabato.

A begatas o que más cuaca daña. L’angruzioso piensa que os emplegos e dinnidáz son biens apreciables; si er sapase a qué mals nos espone a fachenda, mudarba sin dandalo de pensamiento.


44 -  AS LIEPRES E AS GRANOTAS


En zierta enchaquia as liepres, enrestitas por os cans, retalinioron, que ta no bibir en continos espantos más quereban morir. E asinas as pobrachas plegoron ta una basa t’arrullar-sen en era. Beyendo as granotas a ramada de liepres, que beniban enta do eras bi yeran con gran espanto e medrana blincoron todas ta l’augua. E beyendo isto as liebres, dizió una á ras atrás: --Chirmanas, no esesperemos, continemos a nuestra bida, pos atros bi ha tamién que han e enduran grans medranas e espantos como nusotras, e si bella contumanzia nos plega, suframos-la con pazenzia. Bibamos pos igual como toz.

O que no enzierta á lebar con pazenzia os suyos mals, chite una güellada á os allenos e aprenda á sofrir; pos debemos alufrar o mal que atros enduran. As contumanzias deben endurar-se con pazenzia.

45 -  AS MANS, OS PIEZ E A FONSERA


Os piez e as mans, imbidiosos, charroron con a fonsera, dizindo asinas: -Tú solo quitas probeito d’os nuestros esquimens, ta quí treballamos nusotros sino ta tú, ta un laminero que sin prener parti en os treballos, tú solo reculles o fruto. Asinas qué triga una d’as dos cosas, o prene un mestier d’o que te mantengas, u amorta-te de fambre. A fonsera, albandonata d’ista traza, estando sin bidolla muito tiempo, perdió a calor e s’arguelló. De isto se siguió, que toz os miembros enduroron o mesmo treballo e s’arguelloron tamién, e de resultas tot o cuerpo s’amortó.

Denguno ye prou ta si mesmo, os uns semos menester á os atros. A begatas a cayita de un ye a disgrazia de muitos.



Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

domingo, 27 de julio de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (36-40)

 

36 -  A RABOSA E A ZIGÜEÑA


Dizen que una rabosa conbidó en primeras á zenar á una zigüeña, e que le ponió solo caldo en o suyo plato, d’o cualo no podió tastar ni zarrapita a zigüeña fambrosa. Dimpués de bels días, a zigüeña pidió á ra rabosa que fuese á minchar con era, e le presentó una redoma plena de gigote, en a cuala no podeba a rabosa ficar a capeza, más a zigüeña, ficando o suyo luengo pipón, minchaba á plazer, matando de fambre á ra suya combidata; e moflando-se d’era li dizió: --Amiga, tú me faziés ayunar, e asinas yo te boso con a mesma moneda, pos una mofla con atra mofla se bosa.


Toz deben lebar con pazenzia que se les trate igual como ers trataron á os atros. Si o chanzero estase moflato, sufralo con agrado, pos an las dan las prenen.



37 -  UNA MOSCA E UNA AZEMBLA


Una mosca s’acofló en un carro e carrañando á l’azembla que estiraba d’er, le dize: --¡ Ó cuan galbanosamén andas ¡, ¿no andarás más apriseta?. Cata no siga que te finque o cuello con o mío fizón. Respulió l’azembla: -- As tuyas parolas no me fan enrabiar. A quí yo enduro ye á iste que posato en a mía silla me rixe con o freno, e con a zurriaca te pueden amortar á tú, pos yo bien sapo cuan conbiene aturar, e cuan pretar o trango.


Se mofla ista falordia d’os que estando lambreños, chitan grans roncas, e cuan fabla o zereño han de callar

Son dinnas de risera ixas balloquiadas.



38 -  O CALBO E A MOSCA


Una mosca fizó á un calbo en a capeza que teneba esacubilata, e querendo amortar-la se dio un gran chapazo por pillar a mosca endina. Era arreguindo, e moflando-se d’er no aturaba de endizcar-lo. O cualo dizió: --Anque me fiera e me faiga mal á yo mesmo, fazilmén me reconzilio con yo; pero animalucho endino, me fará muito goyo amortar-te agün con mayor mal ta yo.


Ista falordia amuestra que denguno no ha de precurar-se enemigos, e que a inchuria brenca begatas se queda sin castigo. Á ra mofla impertinén se da o suyo merexito.



39 -  UNA GRALLA SOBERBIOSA E OS PABOS REYALS


Una gralla, rinchata de fachenda, replegó as plumas que l’eban cayito á un pabo reyal, e s’acotrazió con eras. Lugo, espernindo á os igüals, se puso d’alparzera en a fermosa manada d’os pabos. Os cualos, conoxendo que no yera d’a suya espezie, le quitoron por rabia as plumas furtatas, e le chitoron de si á piponazos. A gralla, beyendo-se tan mal parata, meyo morita e abergoñata, se’n amanó á os suyos, os cualos encarrañatos tamién, enduró graus contumanzias. Allora, una d’as grallas, á quí abeba espernato antis, le dizió: --Si te eses aconortato á bibir entre nusotras, e quiesto pasar con o que te dio a naturaleza, ni eses endurato ixa afrenta, ni agora tenerbas que penar iste fastio.


Consideren ista falordia os que no goyosos d’o suyo estato e grazia d’a naturaleza, se debantan e s’acotrazian con atoques artifizials, que muitas begatas causan enruena e infamia. Contenta-te con a tuya suerte.



40 -  A MOSCA E A FORNIGA


A mosca e a forniga pleitiaban sobre quí d’eras yera millor. E prenzipió primero a mosca á caducar, dizindo d’ista traza: --Tú no puedes emparellar-te con yo, por cuanto te lebo bentalla en todas as cosas, pos do quiera que aiga bella bidolla, yo la tasto, m’aposo asinas mesmo en a capeza d’o rey, e mincho en a suya mesa, beso á ras damas e mullers, dulzemén, cuan me peta, o que tú no puedes fer. Dizió a forniga: --Tu alabas a brenca de bergüeña que tiens, ¿ Por bentura te deseyan á tú ta bella cosa de ixo que dizes? A  ixos reis e mullers castas sin bergüeña beluna te plegas; pero yes fastiata por toz, e espachata a l’inte que bi plegas; tú bibes  solo que en l’estiu, e benindo ra fridor e as chelatas, ascape te da un amago u t’amortas. Mas yo en toz os tiempos me conserbo sanisma e bibo segura, pero á tú con un zurriagazo ventoso t’espachan e te chitan de si.


Quiere dizir ista falordia, que quí á si mesmo s’alaba e disprezia á os atros, ye aborrezito.

                    Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

viernes, 25 de julio de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (31-35)

 


31-  O PERDIGACHO E A LIAPRE


Una liapre esbategaba por demás ta desligar-se d’os ligallos en os que l’eba cazato un cazataire. –Amiga, le chilaba un perdigacho en tono de mofla, ¿qué has feito d’os tuyos piez, de cuala lixereza tanto badoquiabas?, ista ye a enchaquia de fer baler a belozidá d’a tuya corrida, aprobeita-la, bamos, escapa-te, trabiesa en cuatre blincos ista planura. D’ista traza s’esmelicaba, pero no güaire podió durar a suya dibersión; pos tan y mientres  s’arreguiba d’a disgrazia allena, un esparber la descubre, se lanza sobre era e la se leba en un eslambio.

Asinas no arriguen siempre os que zelebran as disgrazias d’os suyos semellans. Muitos arriguen güé, que maitín merexeran más compasión que l’oxeto d’a suya mofla.


32 -  O LUPO E O CORDERER


Un corderer e un lupo, cada un por o suyo lau, binioron á beber á un río. O lupo bebeba alto e o corderer más abacho, e güellando o lupo á o corder, li dizió: -- ¿Porqué me has enfoscato l’augua tan y mientres que yo bebeba?. Respulió o corder con pazenzia: --¿ cómo te podié yo enfoscar l’augua que corre de an tú bebiés enta do yo bebeba?. O lupo, no parando cuenta d’ixa berdá ni d’a razón, diziole: -- ¿Y por ixo me reniegas?, respulió o corder: --No te reniego yo. Mas o lupo, alufrando-lo con malos güellos, dizió: --Seis meses fa ya, que me renegó o tuyo pai. E respulió o corder: --Yo en ixe tiempo encara no yera naxito. Allora dizió ro lupo:--¿ Porqué me has tramullato o mío món pachentandolo-me?. O corder dizió: --Por zierto, encara no tiengo diens ta pachentar, e no t’he feito dengún mal. En zagueras o lupo le dizió:-- Anque no pueda refusar os tuyos argumentos, yo quiero abalar-te. E asinas, prenendo á o inozén corderer, le quitó a bida e lo se minchó.


Ista falordia senifica, que amán d’os malos e fulers no tienen lugar a berdá ni a razón; ni bale atra cosa con ers, sino a fuerza. Parelláns lupos se troban en cada puesto, os cualos por tiranía buscando enchaquias, beben a sangre e l’afaño d’os inozéns e pobres. Ni un siñal aprobeita a berdá e a razón con os malos e endinos.



33 -  A FORMIGA E A FERFETA


En l’ibierno a forniga quitaba á o sol o trigo que en l’estiu abeba replegato. A ferfeta, plegando ta era con fambre, demando-le que le dase un siñal d’aquer trigo. A ro cualo dizió a forniga: --Amiga, ¿qué faziés en l’estiu?. A ferfeta respulió: --No tenié tiempo ta recullir, porque andaba por os mons canturriando. A forniga arreguindo-se d’era, e dentrando o trigo en a suya casa, diziole:--Si cantés en l’estiu, danza agora en l’ibierno.


Debe l’ombre remedar á ra forniga. Isto ye, debe treballar á su tiempo, ta que no li manque de minchar en adebán; pos o galbán siempre ye menesteroso.


34 -  A CUERBETA E A GÜELLA


Una cuerbeta esqueferata e galbana, se’n puyó denzima d’una güella, fendo-le estorbo con o pipón. A güella li fabló d’ista traza: --Si empreñases e enoyases á o can cómo á yo, no poderbas endurar os suyos ladritos ni a colerina d’os suyos catirons. A cuerbeta respulió: --Yo me’n puyo t’as collatas, e dende allí lo rechiro tot, e como tiengo muitas añadas e esperenzia, enristo dende allí á os umildes e güens, e dixo en paz á os baliéns e endinos, e asinas bien sepo o qué foi.


O gabache albandona a onra, e prene ta si a seguranza.


35 -  O PABO E A GRUDA


O pabo combidó á ra gruda á zenar, e estió cuestión entre ers sobre as bertuz e prendas naturals de que yeran dotatos. Prenzipió o pabo á alabar as suyas plumas, dizindo que yeran muito politas, e ubrindo a suya coda le diziba: -- Cata que abanico tan rico; pero tú no tiens denguna disposizión que siga aimable. Allora respulió a gruda e dizió asinas: --Ye berdá, confieso que tú yes más polito, e que as tuyas plumas son más luziéns; pero tú no puedes bolar por os aires, e has de bibir á ra faz d’a tierra. Yo, anque no tiengo as plumas tan luziéns e más fermosas como as de tú, manimenos eras me debantan e puyan dica ras boiras, e dende allí contemplo as marabillas d’o mundo, e lo beigo tot bacho ros míos piez.


Nunca no menosprezies a denguno, ni alabes a tuya polideza, que ye un bien que no dura güaire.


                           Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

miércoles, 23 de julio de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (26-30)

 

26 – O LUPO E O CHOTO

Un lupo siguiba á un choto t’amortar-lo, o cualo se’n puyó ta una altera peña e allí s’aseguró.  O lupo se metió debacho d’a peña agüardando á que o choto bachase. A o cabo de tres días, os dos albandonorón o puesto. O choto allora, mobito por a sete, se’n fue ta un río, e alufrando a suya brempa en l’augua, dizió entre sí:  --Yo tiengo güenas patas, polita barba e grans cuernos e con todas istas perfeczións, ¿me fa fuyir un solo lupo?. De aquí enta debán yo le quiero asperar e resistir, e no pas fuyir d’er como dica agora. O lupo, que yera zaga o choto, ascuitaba plateramén tot o que er diziba, l’enristió, l’engalzó por a pata con os diens e li dizió:--¿Qué dizes, choto indinno?, ¿porqué chitas roncas?.  Beyendose o choto preso, dizio-le : --O siñor lupo, tened compasión de yo, yo bien conoxco a mía culpa, e asinas desincuse o mío atrebimiento. Pero o lupo, no fendo caso d’as suyas parolas, l’espiazó e minchó.


Con os fuertes e rigürosos no chites roncas, ni te prezies d’as tuyas fuerzas si no las tiens, porque tardi u lugo estarás nafrato.


            27 – O BERRACO, OS CORDERS E O LUPO

Un chicot berraco bibiba en una ramada de cochíns, o cualo rinchato de fachenda, porque no podeba mandar á o suyo gusto, andaba alredol d’a pardina chitando roncas, roñando e amostrando con rabia os suyos catiróns, pensando d’ista traza espantar-los á toz. E beyendo que no feban dengún caso d’er, enoyato dizió asinas: --¿ Qué m’aprobeita estar aquí, pos anque yo mande, denguno no m’obedexe, e anque m’encarrañe, denguno fuye de yo. E determinó alpartar-se d’allí, e mudar d’adreza. Se’n fue por a montaña e binió á aturar á una ramada de corders. Allí prenzipió á roñar atra begata, e amostrar os suyos catiróns. Beyendo isto os corders prenzipioron á fuyir,  xorrontatos e amedrentitos. O berraco dizió allora: --Aquí me conbiene abitar, pos soi temito e respetato. Al cabo de bels días binió por allí un lupo, e en beyer-lo os corders s’escaporon entre unas peñas. Pero o berraco, pensando que os corders l’esfenderban no querió fuyir, e asinas l’engalzó o lupo fambroso, e lo se lebó con er. Pasó por casualidá o lupo amán d’a ramada de cochíns d’an s’abeba escapau dito berraco, o cualo, conoxiendo-los daba grans bozes e les pediba aduya. Conoxiendo-lo os cochíns se debantoron toz á l’inte e enristioron á o lupo e pudioron librar á o suyo compañer d’o periglo de muerte en que se trobaba. Allora, o berraco, beyendo-se libre en meyo de toz, pleno d’ixagrín e de bergüeña, dizió: -Agora conoxco por berdader o proberbio que dize:


Que en as fortunas e rebesadas, siempre ye güeno estar amán d’amigos e pariens; pos ye zierto que si no ese salito d’entre os mios, no ese yo endurato istos mals.


28 -  A MOSCA

Una mosca que pasaba por muito fartera, dentro en una cozina, e ta satisfer completamén á suya fambre e sete, se zabucó drento d’una olla, an zorrupó e minchó con tanta angluzia, que á ra fin esclató.

Tamién no mancan ombres, que se fican en os plazers, e os plazers rematan con ers.


29 -  O LIÓN E A RABOSA

O lión aparentaba que estaba malaudo, con ista engañufla feba benir dica er á toz os animals. Cuan los teneba en a suya espelunga, los amortaba á mida que i plegaban. Plegó tamién a rabosa, e dende difuera charraba con o lión, dizindo que sentiba muito a suya malautia. O lión, beyendo que a rabosa no dentraba e li charraba de puertas ta difuera, li dizió: --¿Porqué no dentras amiga?. Sapes porqué- dizió a rabosa- porque beigo aquí as pateyatas d’os que dentran e no beigo as d’os que salen.


En tot o que bas á fer, si no beyes güen aparello, muda lugo de consello. O discreto carmena en capeza allena.


30 -  O TABONER E O SUYO FILLO

Un labrador encorreba á un taboner con a fin d’amortar-lo. Iste que como toz os d’a suya mena yera ziego, no podeba güaire  enfilar os suyos trangos t’o forato an bibiban. --Pai de yo, dizióle o suyo fillo, ye imposible que tos salbez si no bi ha quí tos acompañe, seguir-me, pillar-me d’o mío brazo que tos enfilaré ta casa. –Ay, fillo mío, respulió o pobracho animal, ¿ Como podrás estar-me güena guía, si no beyes tú más claro que no yo?.


Muitos son ziegos en a casa propia que quieren beyer plateramén en l’allena, e que quieren fer-se importán ofrexendo servicios que no pueden reyalizar.


                           Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

sábado, 19 de julio de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (21-25)

 21 – O LUPO, A MULLER Y O FILLO

Un lupo fambroso buscaba de minchar ta er, ta ra lupa e ta os suyos fillos. Con muito tiento e silenzio se’n amanó ta una casa de mon, con l’asperanza d’apercazar por asti bella cosa. Tasamén plegó o lupo, sintió que una mai diziba á ro suyo fillo que ploraba: --Si no callas te chitaré á o lupo rabioso, ta que te minche. Creyendo o lupo istas parolas, pasó toda ra nuei agüardando que a mai li diese o fillo, seguntes l’en abeba prometito. Mas o fillo, dimpués que ploró muito, de canso, s’adormió, por o cualo perdió toda l’asperanza o lupo, e se’n tornó t’a suya cadolla. Lugo que a lupa beyó que tornaba o lupo con a mesma fambre, dizió-le: --¿ Qué t’ha suzedito, cómo no trayes bella cosa, pos te beigo benir con a boca ubierta e güllibaxo? Respulió o lupo:  --No te marabilles d’isto, pos m’ha engatuzau una muller toda ra nuei prometiendo-me que me darba o suyo fillo porque ploraba, e á ra fin no lo m’ha dato, e m’ha feito perder o tiempo.

Todas as cosas d’o mundo muito bariables puen estar; pero más en está ra muller. Quí a mullers da crédito cuasi perén queda moflato.


            22 – A GRANOTA MEDICA E A RABOSA

Salió una granota d’as suyas basas an bibiba, e se’n fue entre os demás animals dizindo-lis que yera muito adreta en a merezina, e que les curarba toda mena de malotias. Toz dioron credito á ra fachenda e bana esplicatiba d’a granota. Beyendo isto a rabosa dizió-lis: ¡O que barrenadura ye a buestra¡, me marabillo muito de busotros, ¿cómo podez pensar que a granota puede curar a más chicota malotia?, si era estase medica como pensaz e t’os dize, estando idrópica, e tan cargada de mals como está, ¿no s’aberba curato á era mesma en primeras?. No dez credito á ras suyas engañuflas, e menos á quí s’alaba á si mesma. A granota abergoñata s’eslampó ascape, e se’n tornó t’as suyas basas.

No salgas difuera de tú; an quiera que andubieras, que t’alcuerdes de quí yes. No te prezies de saper o que no sapes.   


23 -  A TORTUGA E L'ALICA


Zierto día a tortuga s’encarrañó de andar siempre por a tierra, e se reclamó á l’alica que la debantase en l’aire o más altero que estase posible. L’alica, ta darle gusto la pilló con as suyas unglas, e la puyó más alto que as boiras. A tortuga beyendo-se tan puyada, dizió: -- ¡Mi reina, cuanta imbidia me tienen agora todas as bestias que m’alufran en tanta altaria por denzima de toz.! No podendo l’alica endurar más a fachenda d’a tortuga, la desamparó, e cayendo dende l’alto denzima d’unas peñas se crebó en muitos piazos, e d’ista traza bosó o suyo argüello.


Si a fortuna te puya masiato, para cuenta que no sigan dandalosas as fins, e ra cayita poderba estar mortal.


24 -  O CAMELLO E CHÚPITER


O camello, beyendo á os toros con cuernos, no estaba ni brenca goyoso de sí, e se’n fue á presentar a suya quexa á Chúpiter d’ista traza: --Ye cualcosa bergoñosa que una gran bestia como yo, no tienga armas ni esfensa beluna; pos os toros tienen cuernos, os cochins diens, os arizos punchas, os mixins unglas, e asinas á proporción toz os animals tienen con qué esfender-se. Por tanto, te imploro que me des cuernos igual como os d’os toros, ta esfender-me d’os míos enemigos. Allora Chúpiter encarrañato le dizió: --Porque no yes acontentato con o que te dio a naturaleza, pa que aprendas, te quito as orellas. E l’en rancó.


O que angluzia ro alleno, merexe que le quiten o suyo. Aconorta-te con o que a naturaleza te dio.


25 -  O SOMERO ESFRAZATO DE LIÓN


Una begata un somero se bistió con a pelleta d’un lión que s’alcontró en o camín, e se’n fue t’o mon. Creyendo que yera un lión todas as bestias xorrontatas fuyiban d’er; de traza que l’espanto yera cheneral en ixa comarca. Diziba o somero entre si: --O que güen trache he prenito. Toz me respetan e fuyen de yo. L’ombre que li abeba tresbatito, e iba en rechira d’er, beyendo-le dende luen no li conoxeba e tamién le daba zera; pero como a pelleta d’o lión no abastaba á cubilar as suyas luengas orellas, conoxió que yera o somero que buscaba, e allora á palos le quitó ra pelleta, e le crebó as costiellas.


Por más que se bista a mona de seda, mona se queda. Sigas onesto en o tuyo bestir, biste siempre en o grau d’o tuyo oficio e d’o tuyo estato.


Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

Canta de l'estiu

-Romero, tremoncillo e

d'espígol una miqueta-

Hue, a la fresca d'o maitín

m'he enfilau per lo camín

reixuto de polvo e sablón.

Feritas las apargatas

a saber achiperatas;

seco lo garganchón

ixutas totas las fuenz,

de tornada enta baixo,

hai replecau que las cosas

que nos vienen e esdevienen,

que nos trucan e percuten,

son las bordes produzions

d'o imprebable e impuro

cople carnal i escuro

de suenios, medranas, deseyos,

burosas esmachinacions,

primarias intuicions,

brulladas ran d'o camín

d'as nuestras vidas descendients.

Bombolón Carbó