sábado, 9 de agosto de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (66-70)

 

66 -  O PIN E O MATULLO

Un pin muito fermoso e altero, estando amán d’un matullo con embefia li diziba: --¡ Ó que fiera qu’estas ¡, ni tiens disposizión ninguna, en berdá no yes dinna d’estar amán de yo, ni debes partizipar d’a mía brempa; porque yo estoi altero, gran e dreito, que cuasi plego t’as boiras; de suerte que sirbo t ara costruzión d’as casas e de nabios, e ta muitas atrás cosas. O matullo respulió: --Tú estás muito satisfeito d’a tuya polideza, e menosprezias á os atros; pero bendrá tiempo en o que te tallarán as brancas, e perderás a güallardia e pompudez d’a que goyas.

Á os más chicoz que tú no tiengas en menosprezio, porque ye condizión de barfulaires.


67 -  O LIÓN, O TORO E O CHOTO



O lión buscaba de qué minchar, e trobó un toro muito gran que pachentaba en un fenero. Beyendo o toro que o lión l’enrestiba, fuyó ascape enta ra montaña, buscando puesto seguro t’amagar-se. Plegó ta una espelunga en á que bibiba un choto, e querió dentrar en era. O choto con os cuernos esfendió a dentrada, de traza que por medrana d’o lión, pasó adebán, dizindo asinas: --Agora yo enduro ista inchuria, pero sapez que no temo á tú, sino á o lión que m’encorre, e que atra begata ya me bengaré. Agora estoi disgraziato, maitín estaré goyoso.

Si a fortuna te ye albersa, no pases pena, que antis con antis gosa mudar de chesto.


68 -  CHÚPITER E A MONA


Chúpiter mandó un día, que todas as bestias benisen á ra suya polito. Toz comparexioron, entre os cualos binió a mona con o suyo fillo, e presentándolo debán de Chúpiter, dizió asinas: --Ó Chúpiter, tú sapes que yo lebo bentalla á toz, anque beluns creigan o contrario. Pero ye zierto que o mío fillo ye o más fermoso de cuantos beigas aquí presens. Ascuitando istas parolas d’a mona, Chúpiter enzetó á esmelicar-se, e dizió asinas: --No t’alabes á tú mesma, ni á ras tuyas cosas, sino estarás escarnexita e espernita de toz.

L'alabar-se ye de fatos, o güeno que tú teneses calla-te-lo. A prudenzia te obliga, aspera que atro lo diga.


69 -  O MIXINO E OS XORIGUÉS


Sabió un mixino que en una casa abeba muitos xorigués; estió allí ta cazarne. En efeuto, en os primers días en engalzó asabelos d’ers. Os xorigués beyendosen enrestitos, determinoron no bachar más d’os teitos ta no estar expuestos á ras unglas d’o mixino, e pincho-se d’una tramada de fusta que trabesaba en aquera estacha; pero un xorigué que s’acucutó ta beyer si yera o mixino, lugo que lo beyó d’ixa suerte, dizió: -- Amigo, por más que te faigas o moredizo, yo no bacharé d’aquí.

D’os carmenatos salen os estutos. L’ombre prudén, una begata puede estar engañato, que dos no.


70 -  A RABOSA E A BARZA

Una rabosa encorrida por os cans, s’acubiló drento d’un barzal. Pero cuan era sintió que as punchas d’a barza li feban muito mal, dizió entre sí: --Ay, desgraziada de yo. Yo he beniu á ampararme en una endina. Ista me fará redamar más sangre que os cans que m’encorreban.

No t’ampares d’os malos, ni sigas á suya compaña ni de nuei ni de día. D’o malo no se deba aguardar cosa güena.

Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

martes, 29 de julio de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (41-45)


41 -  A PANIQUESA E L'OMBRE


Deseyando una paniquesa, cazata por un ombre, fuyir d’a muerte que le menazaba, le dizió: -Ruego-te que me desincuses, en ficazio de que escosco a tuya casa d’os xorigués que t’empreñan e fan a tana. Respulió l’ombre: -Si ixo lo feses por respeto á yo, lo t’agradexerba e te conzederba o perdón que demandas; pero tú amortas á os xorigués ta mincharlos-te, e ta replegar os espullos que abeban de rosigar ers, e asinas no quieras bender-me esquimens bazibos.

Isto lo han considerar ixos que solo obran por o suyo intres particular, e venden á os atros serbizios. No solo s’ha de alufrar a obra, sino a boluntá con qué se fa.


42 -  O FALCÓN E O REISEÑOR


Trobando-se un maitín o falcón en o niedo d’un reiseñor, le suplico ista abe, que no dañase á os suyos fillos. Respulió o falcón: -Faré o que me ruegas si cantases bien. O reiseñor, por medrana de perder á os fillos enzetó á cantar. Allora dizió o falcón: -Amigo, no cantés bien, e asinas pillando á un fillo d’o reiseñor, prenzipio-le á minchar. En ixe inte plegó un cazataire, e engalzó con una flocada á o falcón, que como yera espigüardato, ascape lo pilló.

No podemos bibir espigüardatos, pos uns con atros bibimos en contina guerra, e quí tienga enemigos no s’aduerma.


43 -  O PARDO E O CAZATAIRE


Un pardo bebiendo en una fuen, beyó en l’augua ra suya imachen repicar, e se deleitaba alufrándo-la, muito satisfeito d’a suya cuernamenta, pero no güaire d’as suyas patas, dizindo que yeran mal tallatas e masiato libianas. Tan y mientres se trobaba en ista consideración, sintió a boz d’un cazataire, que con os cans l’encorreba; e beyendo-le ya muito amán, se reconta que se balió d’a lixereza d’as suyas patas, e s’escapó d’entre os suyos enemigos. Dimpués, dentrando en una selva s’enreligó con os cuernos en unas coscolleras, e no podió dar un trango. Allora l’apercazó o cazataire, e beyendose o pardo pillato, mudó de parexer, e alabó o que dinantes eba menospreziato, e menosprezió o que antis eba alabato.

A begatas o que más cuaca daña. L’angruzioso piensa que os emplegos e dinnidáz son biens apreciables; si er sapase a qué mals nos espone a fachenda, mudarba sin dandalo de pensamiento.


44 -  AS LIEPRES E AS GRANOTAS


En zierta enchaquia as liepres, enrestitas por os cans, retalinioron, que ta no bibir en continos espantos más quereban morir. E asinas as pobrachas plegoron ta una basa t’arrullar-sen en era. Beyendo as granotas a ramada de liepres, que beniban enta do eras bi yeran con gran espanto e medrana blincoron todas ta l’augua. E beyendo isto as liebres, dizió una á ras atrás: --Chirmanas, no esesperemos, continemos a nuestra bida, pos atros bi ha tamién que han e enduran grans medranas e espantos como nusotras, e si bella contumanzia nos plega, suframos-la con pazenzia. Bibamos pos igual como toz.

O que no enzierta á lebar con pazenzia os suyos mals, chite una güellada á os allenos e aprenda á sofrir; pos debemos alufrar o mal que atros enduran. As contumanzias deben endurar-se con pazenzia.

45 -  AS MANS, OS PIEZ E A FONSERA


Os piez e as mans, imbidiosos, charroron con a fonsera, dizindo asinas: -Tú solo quitas probeito d’os nuestros esquimens, ta quí treballamos nusotros sino ta tú, ta un laminero que sin prener parti en os treballos, tú solo reculles o fruto. Asinas qué triga una d’as dos cosas, o prene un mestier d’o que te mantengas, u amorta-te de fambre. A fonsera, albandonata d’ista traza, estando sin bidolla muito tiempo, perdió a calor e s’arguelló. De isto se siguió, que toz os miembros enduroron o mesmo treballo e s’arguelloron tamién, e de resultas tot o cuerpo s’amortó.

Denguno ye prou ta si mesmo, os uns semos menester á os atros. A begatas a cayita de un ye a disgrazia de muitos.



Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

domingo, 27 de julio de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (36-40)

 

36 -  A RABOSA E A ZIGÜEÑA


Dizen que una rabosa conbidó en primeras á zenar á una zigüeña, e que le ponió solo caldo en o suyo plato, d’o cualo no podió tastar ni zarrapita a zigüeña fambrosa. Dimpués de bels días, a zigüeña pidió á ra rabosa que fuese á minchar con era, e le presentó una redoma plena de gigote, en a cuala no podeba a rabosa ficar a capeza, más a zigüeña, ficando o suyo luengo pipón, minchaba á plazer, matando de fambre á ra suya combidata; e moflando-se d’era li dizió: --Amiga, tú me faziés ayunar, e asinas yo te boso con a mesma moneda, pos una mofla con atra mofla se bosa.


Toz deben lebar con pazenzia que se les trate igual como ers trataron á os atros. Si o chanzero estase moflato, sufralo con agrado, pos an las dan las prenen.



37 -  UNA MOSCA E UNA AZEMBLA


Una mosca s’acofló en un carro e carrañando á l’azembla que estiraba d’er, le dize: --¡ Ó cuan galbanosamén andas ¡, ¿no andarás más apriseta?. Cata no siga que te finque o cuello con o mío fizón. Respulió l’azembla: -- As tuyas parolas no me fan enrabiar. A quí yo enduro ye á iste que posato en a mía silla me rixe con o freno, e con a zurriaca te pueden amortar á tú, pos yo bien sapo cuan conbiene aturar, e cuan pretar o trango.


Se mofla ista falordia d’os que estando lambreños, chitan grans roncas, e cuan fabla o zereño han de callar

Son dinnas de risera ixas balloquiadas.



38 -  O CALBO E A MOSCA


Una mosca fizó á un calbo en a capeza que teneba esacubilata, e querendo amortar-la se dio un gran chapazo por pillar a mosca endina. Era arreguindo, e moflando-se d’er no aturaba de endizcar-lo. O cualo dizió: --Anque me fiera e me faiga mal á yo mesmo, fazilmén me reconzilio con yo; pero animalucho endino, me fará muito goyo amortar-te agün con mayor mal ta yo.


Ista falordia amuestra que denguno no ha de precurar-se enemigos, e que a inchuria brenca begatas se queda sin castigo. Á ra mofla impertinén se da o suyo merexito.



39 -  UNA GRALLA SOBERBIOSA E OS PABOS REYALS


Una gralla, rinchata de fachenda, replegó as plumas que l’eban cayito á un pabo reyal, e s’acotrazió con eras. Lugo, espernindo á os igüals, se puso d’alparzera en a fermosa manada d’os pabos. Os cualos, conoxendo que no yera d’a suya espezie, le quitoron por rabia as plumas furtatas, e le chitoron de si á piponazos. A gralla, beyendo-se tan mal parata, meyo morita e abergoñata, se’n amanó á os suyos, os cualos encarrañatos tamién, enduró graus contumanzias. Allora, una d’as grallas, á quí abeba espernato antis, le dizió: --Si te eses aconortato á bibir entre nusotras, e quiesto pasar con o que te dio a naturaleza, ni eses endurato ixa afrenta, ni agora tenerbas que penar iste fastio.


Consideren ista falordia os que no goyosos d’o suyo estato e grazia d’a naturaleza, se debantan e s’acotrazian con atoques artifizials, que muitas begatas causan enruena e infamia. Contenta-te con a tuya suerte.



40 -  A MOSCA E A FORNIGA


A mosca e a forniga pleitiaban sobre quí d’eras yera millor. E prenzipió primero a mosca á caducar, dizindo d’ista traza: --Tú no puedes emparellar-te con yo, por cuanto te lebo bentalla en todas as cosas, pos do quiera que aiga bella bidolla, yo la tasto, m’aposo asinas mesmo en a capeza d’o rey, e mincho en a suya mesa, beso á ras damas e mullers, dulzemén, cuan me peta, o que tú no puedes fer. Dizió a forniga: --Tu alabas a brenca de bergüeña que tiens, ¿ Por bentura te deseyan á tú ta bella cosa de ixo que dizes? A  ixos reis e mullers castas sin bergüeña beluna te plegas; pero yes fastiata por toz, e espachata a l’inte que bi plegas; tú bibes  solo que en l’estiu, e benindo ra fridor e as chelatas, ascape te da un amago u t’amortas. Mas yo en toz os tiempos me conserbo sanisma e bibo segura, pero á tú con un zurriagazo ventoso t’espachan e te chitan de si.


Quiere dizir ista falordia, que quí á si mesmo s’alaba e disprezia á os atros, ye aborrezito.

                    Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

viernes, 25 de julio de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (31-35)

 


31-  O PERDIGACHO E A LIAPRE


Una liapre esbategaba por demás ta desligar-se d’os ligallos en os que l’eba cazato un cazataire. –Amiga, le chilaba un perdigacho en tono de mofla, ¿qué has feito d’os tuyos piez, de cuala lixereza tanto badoquiabas?, ista ye a enchaquia de fer baler a belozidá d’a tuya corrida, aprobeita-la, bamos, escapa-te, trabiesa en cuatre blincos ista planura. D’ista traza s’esmelicaba, pero no güaire podió durar a suya dibersión; pos tan y mientres  s’arreguiba d’a disgrazia allena, un esparber la descubre, se lanza sobre era e la se leba en un eslambio.

Asinas no arriguen siempre os que zelebran as disgrazias d’os suyos semellans. Muitos arriguen güé, que maitín merexeran más compasión que l’oxeto d’a suya mofla.


32 -  O LUPO E O CORDERER


Un corderer e un lupo, cada un por o suyo lau, binioron á beber á un río. O lupo bebeba alto e o corderer más abacho, e güellando o lupo á o corder, li dizió: -- ¿Porqué me has enfoscato l’augua tan y mientres que yo bebeba?. Respulió o corder con pazenzia: --¿ cómo te podié yo enfoscar l’augua que corre de an tú bebiés enta do yo bebeba?. O lupo, no parando cuenta d’ixa berdá ni d’a razón, diziole: -- ¿Y por ixo me reniegas?, respulió o corder: --No te reniego yo. Mas o lupo, alufrando-lo con malos güellos, dizió: --Seis meses fa ya, que me renegó o tuyo pai. E respulió o corder: --Yo en ixe tiempo encara no yera naxito. Allora dizió ro lupo:--¿ Porqué me has tramullato o mío món pachentandolo-me?. O corder dizió: --Por zierto, encara no tiengo diens ta pachentar, e no t’he feito dengún mal. En zagueras o lupo le dizió:-- Anque no pueda refusar os tuyos argumentos, yo quiero abalar-te. E asinas, prenendo á o inozén corderer, le quitó a bida e lo se minchó.


Ista falordia senifica, que amán d’os malos e fulers no tienen lugar a berdá ni a razón; ni bale atra cosa con ers, sino a fuerza. Parelláns lupos se troban en cada puesto, os cualos por tiranía buscando enchaquias, beben a sangre e l’afaño d’os inozéns e pobres. Ni un siñal aprobeita a berdá e a razón con os malos e endinos.



33 -  A FORMIGA E A FERFETA


En l’ibierno a forniga quitaba á o sol o trigo que en l’estiu abeba replegato. A ferfeta, plegando ta era con fambre, demando-le que le dase un siñal d’aquer trigo. A ro cualo dizió a forniga: --Amiga, ¿qué faziés en l’estiu?. A ferfeta respulió: --No tenié tiempo ta recullir, porque andaba por os mons canturriando. A forniga arreguindo-se d’era, e dentrando o trigo en a suya casa, diziole:--Si cantés en l’estiu, danza agora en l’ibierno.


Debe l’ombre remedar á ra forniga. Isto ye, debe treballar á su tiempo, ta que no li manque de minchar en adebán; pos o galbán siempre ye menesteroso.


34 -  A CUERBETA E A GÜELLA


Una cuerbeta esqueferata e galbana, se’n puyó denzima d’una güella, fendo-le estorbo con o pipón. A güella li fabló d’ista traza: --Si empreñases e enoyases á o can cómo á yo, no poderbas endurar os suyos ladritos ni a colerina d’os suyos catirons. A cuerbeta respulió: --Yo me’n puyo t’as collatas, e dende allí lo rechiro tot, e como tiengo muitas añadas e esperenzia, enristo dende allí á os umildes e güens, e dixo en paz á os baliéns e endinos, e asinas bien sepo o qué foi.


O gabache albandona a onra, e prene ta si a seguranza.


35 -  O PABO E A GRUDA


O pabo combidó á ra gruda á zenar, e estió cuestión entre ers sobre as bertuz e prendas naturals de que yeran dotatos. Prenzipió o pabo á alabar as suyas plumas, dizindo que yeran muito politas, e ubrindo a suya coda le diziba: -- Cata que abanico tan rico; pero tú no tiens denguna disposizión que siga aimable. Allora respulió a gruda e dizió asinas: --Ye berdá, confieso que tú yes más polito, e que as tuyas plumas son más luziéns; pero tú no puedes bolar por os aires, e has de bibir á ra faz d’a tierra. Yo, anque no tiengo as plumas tan luziéns e más fermosas como as de tú, manimenos eras me debantan e puyan dica ras boiras, e dende allí contemplo as marabillas d’o mundo, e lo beigo tot bacho ros míos piez.


Nunca no menosprezies a denguno, ni alabes a tuya polideza, que ye un bien que no dura güaire.


                           Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

miércoles, 23 de julio de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (26-30)

 

26 – O LUPO E O CHOTO

Un lupo siguiba á un choto t’amortar-lo, o cualo se’n puyó ta una altera peña e allí s’aseguró.  O lupo se metió debacho d’a peña agüardando á que o choto bachase. A o cabo de tres días, os dos albandonorón o puesto. O choto allora, mobito por a sete, se’n fue ta un río, e alufrando a suya brempa en l’augua, dizió entre sí:  --Yo tiengo güenas patas, polita barba e grans cuernos e con todas istas perfeczións, ¿me fa fuyir un solo lupo?. De aquí enta debán yo le quiero asperar e resistir, e no pas fuyir d’er como dica agora. O lupo, que yera zaga o choto, ascuitaba plateramén tot o que er diziba, l’enristió, l’engalzó por a pata con os diens e li dizió:--¿Qué dizes, choto indinno?, ¿porqué chitas roncas?.  Beyendose o choto preso, dizio-le : --O siñor lupo, tened compasión de yo, yo bien conoxco a mía culpa, e asinas desincuse o mío atrebimiento. Pero o lupo, no fendo caso d’as suyas parolas, l’espiazó e minchó.


Con os fuertes e rigürosos no chites roncas, ni te prezies d’as tuyas fuerzas si no las tiens, porque tardi u lugo estarás nafrato.


            27 – O BERRACO, OS CORDERS E O LUPO

Un chicot berraco bibiba en una ramada de cochíns, o cualo rinchato de fachenda, porque no podeba mandar á o suyo gusto, andaba alredol d’a pardina chitando roncas, roñando e amostrando con rabia os suyos catiróns, pensando d’ista traza espantar-los á toz. E beyendo que no feban dengún caso d’er, enoyato dizió asinas: --¿ Qué m’aprobeita estar aquí, pos anque yo mande, denguno no m’obedexe, e anque m’encarrañe, denguno fuye de yo. E determinó alpartar-se d’allí, e mudar d’adreza. Se’n fue por a montaña e binió á aturar á una ramada de corders. Allí prenzipió á roñar atra begata, e amostrar os suyos catiróns. Beyendo isto os corders prenzipioron á fuyir,  xorrontatos e amedrentitos. O berraco dizió allora: --Aquí me conbiene abitar, pos soi temito e respetato. Al cabo de bels días binió por allí un lupo, e en beyer-lo os corders s’escaporon entre unas peñas. Pero o berraco, pensando que os corders l’esfenderban no querió fuyir, e asinas l’engalzó o lupo fambroso, e lo se lebó con er. Pasó por casualidá o lupo amán d’a ramada de cochíns d’an s’abeba escapau dito berraco, o cualo, conoxiendo-los daba grans bozes e les pediba aduya. Conoxiendo-lo os cochíns se debantoron toz á l’inte e enristioron á o lupo e pudioron librar á o suyo compañer d’o periglo de muerte en que se trobaba. Allora, o berraco, beyendo-se libre en meyo de toz, pleno d’ixagrín e de bergüeña, dizió: -Agora conoxco por berdader o proberbio que dize:


Que en as fortunas e rebesadas, siempre ye güeno estar amán d’amigos e pariens; pos ye zierto que si no ese salito d’entre os mios, no ese yo endurato istos mals.


28 -  A MOSCA

Una mosca que pasaba por muito fartera, dentro en una cozina, e ta satisfer completamén á suya fambre e sete, se zabucó drento d’una olla, an zorrupó e minchó con tanta angluzia, que á ra fin esclató.

Tamién no mancan ombres, que se fican en os plazers, e os plazers rematan con ers.


29 -  O LIÓN E A RABOSA

O lión aparentaba que estaba malaudo, con ista engañufla feba benir dica er á toz os animals. Cuan los teneba en a suya espelunga, los amortaba á mida que i plegaban. Plegó tamién a rabosa, e dende difuera charraba con o lión, dizindo que sentiba muito a suya malautia. O lión, beyendo que a rabosa no dentraba e li charraba de puertas ta difuera, li dizió: --¿Porqué no dentras amiga?. Sapes porqué- dizió a rabosa- porque beigo aquí as pateyatas d’os que dentran e no beigo as d’os que salen.


En tot o que bas á fer, si no beyes güen aparello, muda lugo de consello. O discreto carmena en capeza allena.


30 -  O TABONER E O SUYO FILLO

Un labrador encorreba á un taboner con a fin d’amortar-lo. Iste que como toz os d’a suya mena yera ziego, no podeba güaire  enfilar os suyos trangos t’o forato an bibiban. --Pai de yo, dizióle o suyo fillo, ye imposible que tos salbez si no bi ha quí tos acompañe, seguir-me, pillar-me d’o mío brazo que tos enfilaré ta casa. –Ay, fillo mío, respulió o pobracho animal, ¿ Como podrás estar-me güena guía, si no beyes tú más claro que no yo?.


Muitos son ziegos en a casa propia que quieren beyer plateramén en l’allena, e que quieren fer-se importán ofrexendo servicios que no pueden reyalizar.


                           Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

sábado, 19 de julio de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (21-25)

 21 – O LUPO, A MULLER Y O FILLO

Un lupo fambroso buscaba de minchar ta er, ta ra lupa e ta os suyos fillos. Con muito tiento e silenzio se’n amanó ta una casa de mon, con l’asperanza d’apercazar por asti bella cosa. Tasamén plegó o lupo, sintió que una mai diziba á ro suyo fillo que ploraba: --Si no callas te chitaré á o lupo rabioso, ta que te minche. Creyendo o lupo istas parolas, pasó toda ra nuei agüardando que a mai li diese o fillo, seguntes l’en abeba prometito. Mas o fillo, dimpués que ploró muito, de canso, s’adormió, por o cualo perdió toda l’asperanza o lupo, e se’n tornó t’a suya cadolla. Lugo que a lupa beyó que tornaba o lupo con a mesma fambre, dizió-le: --¿ Qué t’ha suzedito, cómo no trayes bella cosa, pos te beigo benir con a boca ubierta e güllibaxo? Respulió o lupo:  --No te marabilles d’isto, pos m’ha engatuzau una muller toda ra nuei prometiendo-me que me darba o suyo fillo porque ploraba, e á ra fin no lo m’ha dato, e m’ha feito perder o tiempo.

Todas as cosas d’o mundo muito bariables puen estar; pero más en está ra muller. Quí a mullers da crédito cuasi perén queda moflato.


            22 – A GRANOTA MEDICA E A RABOSA

Salió una granota d’as suyas basas an bibiba, e se’n fue entre os demás animals dizindo-lis que yera muito adreta en a merezina, e que les curarba toda mena de malotias. Toz dioron credito á ra fachenda e bana esplicatiba d’a granota. Beyendo isto a rabosa dizió-lis: ¡O que barrenadura ye a buestra¡, me marabillo muito de busotros, ¿cómo podez pensar que a granota puede curar a más chicota malotia?, si era estase medica como pensaz e t’os dize, estando idrópica, e tan cargada de mals como está, ¿no s’aberba curato á era mesma en primeras?. No dez credito á ras suyas engañuflas, e menos á quí s’alaba á si mesma. A granota abergoñata s’eslampó ascape, e se’n tornó t’as suyas basas.

No salgas difuera de tú; an quiera que andubieras, que t’alcuerdes de quí yes. No te prezies de saper o que no sapes.   


23 -  A TORTUGA E L'ALICA


Zierto día a tortuga s’encarrañó de andar siempre por a tierra, e se reclamó á l’alica que la debantase en l’aire o más altero que estase posible. L’alica, ta darle gusto la pilló con as suyas unglas, e la puyó más alto que as boiras. A tortuga beyendo-se tan puyada, dizió: -- ¡Mi reina, cuanta imbidia me tienen agora todas as bestias que m’alufran en tanta altaria por denzima de toz.! No podendo l’alica endurar más a fachenda d’a tortuga, la desamparó, e cayendo dende l’alto denzima d’unas peñas se crebó en muitos piazos, e d’ista traza bosó o suyo argüello.


Si a fortuna te puya masiato, para cuenta que no sigan dandalosas as fins, e ra cayita poderba estar mortal.


24 -  O CAMELLO E CHÚPITER


O camello, beyendo á os toros con cuernos, no estaba ni brenca goyoso de sí, e se’n fue á presentar a suya quexa á Chúpiter d’ista traza: --Ye cualcosa bergoñosa que una gran bestia como yo, no tienga armas ni esfensa beluna; pos os toros tienen cuernos, os cochins diens, os arizos punchas, os mixins unglas, e asinas á proporción toz os animals tienen con qué esfender-se. Por tanto, te imploro que me des cuernos igual como os d’os toros, ta esfender-me d’os míos enemigos. Allora Chúpiter encarrañato le dizió: --Porque no yes acontentato con o que te dio a naturaleza, pa que aprendas, te quito as orellas. E l’en rancó.


O que angluzia ro alleno, merexe que le quiten o suyo. Aconorta-te con o que a naturaleza te dio.


25 -  O SOMERO ESFRAZATO DE LIÓN


Una begata un somero se bistió con a pelleta d’un lión que s’alcontró en o camín, e se’n fue t’o mon. Creyendo que yera un lión todas as bestias xorrontatas fuyiban d’er; de traza que l’espanto yera cheneral en ixa comarca. Diziba o somero entre si: --O que güen trache he prenito. Toz me respetan e fuyen de yo. L’ombre que li abeba tresbatito, e iba en rechira d’er, beyendo-le dende luen no li conoxeba e tamién le daba zera; pero como a pelleta d’o lión no abastaba á cubilar as suyas luengas orellas, conoxió que yera o somero que buscaba, e allora á palos le quitó ra pelleta, e le crebó as costiellas.


Por más que se bista a mona de seda, mona se queda. Sigas onesto en o tuyo bestir, biste siempre en o grau d’o tuyo oficio e d’o tuyo estato.


Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador

Canta de l'estiu

-Romero, tremoncillo e

d'espígol una miqueta-

Hue, a la fresca d'o maitín

m'he enfilau per lo camín

reixuto de polvo e sablón.

Feritas las apargatas

a saber achiperatas;

seco lo garganchón

ixutas totas las fuenz,

de tornada enta baixo,

hai replecau que las cosas

que nos vienen e esdevienen,

que nos trucan e percuten,

son las bordes produzions

d'o imprebable e impuro

cople carnal i escuro

de suenios, medranas, deseyos,

burosas esmachinacions,

primarias intuicions,

brulladas ran d'o camín

d'as nuestras vidas descendients.

Bombolón Carbó

sábado, 5 de julio de 2025

AS FALORDIAS DE ESOPO (16-20)

 

16  -    O LIÓN E O SOMERO

Un  somero alcontró á un lión, e dizió-le moflando-se ‘er: --Dios te salbe, chirmán, e s’arreguiba d’er. O lión endinando-se d’ixas parolas, dizió entre sí: --No quiera Dios que con a suya sangre empuerque os míos diens, anque deberba dixar-le escuarterizato.

Quiere dizir ista falordia, que debemos desincusar á os inorans e barfulaires.


17 – L'OMBRE E A CULLEBRA

En puenda d’ibierno, como fesen grans fredos e chelatas, un güén ombre, mobito

de piedá, acullió en a suya casa a una cullebra, la cudió e mantenió en tot aquer

tiempo. Plegando ro estiu, prenzipió á inflar-se e emponzoñar-se a cullebra e a

mober-se cuentra l’ombre, o cualo beyendo a suya ingratitú, le dizió que se’n

fuese en güena ora de casa, e ra cullebra en pagas agún se’n torno cuentra er.


Nos amuestra iste exemplo, que os ingratos e malos, más se mueven á encarrañar
á ixos que lis fan bien, que á mostrarse-les agradexitos; por a bresca lis dan
solimán; por o fruito ixagrín; e por a piedá, engañufla. A güena obra feita á
l’ingrato, no solamén ye perdita, más siempre da mal por bien. 

18 – L'ALICA E A RABOSA

L’alica furtó e prenió á una rabosa os suyos fillos ta dar de minchar á os suyos.
A rabosa siguindo á l’alica croxidaba-le que li tornase os fillos, e beyendo l’alica
que era yera muito poderosa e a rabosa umilde e chicota, no fazió caso d’era e
l’espernió. A rabosa plena de fureza e rasmia, trayó fuego e muitas ramullas
ixutas, e bordiando l’arbol an yera l’alica con os suyos fillos, le pretó fuego; e
como o fumo e as flamas ya plegaban á cremar o niedo, aforzata l’alica, por
medrana de que no se cremasen os suyos fillos, prenió e dio á ra rabosa os suyos
sin macadura denguna.

E asinas nos amuestra ista falordia, que no faigamos mal á os chicoz, porque
no se benguen de nusotros; pos de muitas trazas puede aborrezer o menor á o
mayor, e allora estarbanos castigatos á ra flama e fuego d’a chustizia debina
por ixo. Os grans no deben fer mal á os chicoz, porque muitas begatas se bengan
d’ers.

19 – A CRABA, O CRABITO E O LUPO

A craba, querendo ir á paxentar, albertió á o suyo crabiter que se quedase en casa,
que no ubrise a puerta d’a borda á denguno; porque se sapeba que muitas bestias
furas, e atros depredadors andaban alredor rechirando as bordas d’os ganaus ta
abalar-los. E dixando á ro fillo aconsellato, se’n fue á paxentar. Dende no güaire
tiempo, binió o lupo e aparentando a boz d’a craba, trucó en a puerta, dizindo-le
que ubrise. O crabito, alufrando por una fendilla d’a puerta, beyó que yera o lupo,
e li dizió:
--Yo siento a boz d’a mía mai, pero sepo que yes o mío enemigo, e que buscas a
mía sangre con boz trapazera e disimulata, pos que asinas ye, beste-ne en paz e
muito zierto que no t’ubriré.

Quiere dizir ista falordia, que quí sigue o consello d’o pai e d’a mai, bibe con
seguranza; e á ra cuentra, quí no obedeze os güenos consellos d’os pais, caye
en muitos peligros e mals, que dimpués no puedes acotraziar.

20 -  O PARDO, A GÜELLA E O LUPO

O pardo demandaba una fanega de trigo á ra güella, dizindo-le que se la eba
ampra uta que l’en tornase, e ixo lo feba estando o lupo debán, fendo fe d’ero.
A güella xorrontata por a presenzia d’o lupo, confesó que yera berdá, anque no
eba estato asinas, e demandó plazo ta rechirar-la, o cualo lo se dio o pardo.
E pasato un tiempo, tornó o pardo á demandar o trigo á ra güella, e ista respulió:
--A mía promesa estió aforzata, beyendo-me en presenzia d’o mío enemigo, pero
agora que er ya no bi ye e soi sin medrana, te niego o prometito, pos prometié
o que no debeba, gran ye a engañufa que trayes, a cuala por agora no t’aprobeitará,
pos no te bosaré.

Ista falordia amuestra que de cosa bale o que s’apercaza por fuerza, e que tardi
u lugo, se conoxe l’engaño.

                    Traduzión de Fabián Castillo, Bombolón Retabillador


miércoles, 2 de julio de 2025

PRATOS : NEDIO, BAYO, ARROSIGÓN.

Se plañeba Ánchel Conte en o prelogo de “No deixez morir a mía boz”, de que s’atorgase a l’aragonés nomás un paper solo que ta fablar de uellas e de bacumen: a nuestra luenga baleba e caleba fer-la serbir ta esprisar totas as manifestazions d’a bida. Profes que teneba razón.

Manimenos, a bida s’alazeta e s’acubilla en a naturaleza, d’a que benimos, d’a que femos parti (semos) e con a que imos (u d’a que mos alueñamos, tristamén). Asinas que totas as luengas cal que, en primeras, faigan menzión d’o meyo natural, e a nuestra, l’aragonés, lo fa. Como contrimuestra, en “Reloch de pocha” Chusé Inazio Nabarro esmienta arredol d’una trentena de menas de nieu. En ista demba natural d’a luenga aragonesa ha treballato de firme o “bombolón royo e d’onor” Rafel Vidaller, con a suya importán obra “Libro d’as matas y os animals”.

Igual como a nieu, a yerba tiene muitas apelazions en aragonés. En l’Aragonario bi trobamos: tasca, redallo, narrón, lastón, nai, rebasto, narrota, xerbillón, arbilluela, rizio, ixena, paixinter, rascleatizo, zinarrons, camatón, gargalla, azitolla, estañera, currugüela, berdenchín, blez, muergo, guirgillita, luello… e atros muitos apelatibos ta esferens menas e custions rilazionatas con as yerbas. 

Amallatar, abuquir, amarrexer, cosirar, muir, popar, remugar, bazibo, betiello, buco, coma, estibiella, maseto, esterlo, ferreñals,  esbarrainata, estransíu… “cuan o caxico fuella, o güei a boca emplena” … e un luenguismo etzetera fan parti de l’aragonés emplegato en o trestallo que podérba-nos clamar “de feners e remugadors”

Mirando d’aprender d’a naturaleza, mayestra d’a vida, en cuentas de correxir-la, l’agricultura e ganadería recheneratibas proposan manullar os pratos d’una traza sistematica que favorexca a suya conserbazión. Serba adautar ta o tiempo e zercustanzias autuals o que feban en America e fan en Africa os grans rabaños d’erbiboros que se minchan tota ra yerba, e que malas que s’en ban no bi tornarán dica l’añada benién, dando tiempo á que a tierra s’escanse e se rechenere. Os feners e os animals remugadors fan una parella perfeuta, amenistando-sen es uns á es atros. Por ixo istos animals remugadors (bacumen, uellas, crabas) tienen cuatro “estomacos” que premiten a dichestión d’a yerba por meyo d’a remuga, por o que no calerba dar-lis granos ni zerials. Os cochins e os umans en tenemos nomás uno, no podemos minchar yerba.

En a prautica, una mena de manullo recheneratibo d’os pratos ye fer dos trestallos d’animals en primavera-estíu: betiellos e bacas. Os betiellos e bimardos minchan os primers, perén en o prato birchen:  nedio u zenzero. Malas que istos han espuntato a yerba eslichiendo o que lis peta d’o prato iste, a metá paxentar, ya se clama bayo. Ye l’inte de cambear os animals: as bacas betelleras pasan a paxentar en o prato bayo, de traza que cuan lo rematen estará arrosigón. Entremistanto os betiellos e bimardos que eban pasato ta un cuatrón nedio u zenzero lo abrán trasformato en bayo. E torna e chira fendo rotazions, con aduya de pastors eleutricos (“chulez”) e de collanas con GPS e siñals acusticas, dica que s’acotolen os pratos, que se dixarán escansar de cara ta ra suya ricuperazión.

Ye de dar que no cal ixuplidar a sobrebuena traza tradizional de paxentar os animals por meyo d’a transuanzia: baixar as arreses por as cabañeras t’a tierra baixa en o ibierno e puyar-las t’os puertos en o estíu, aprobeitando asinas millor os climas e os esferens ecosistemas. 

Asinas, con teunicas recheneratibas, se faborexe o ecosistema de pratos, se refirma a biodibersidá, s’amillora a calidá d’as ferrainas e se sustiene un suelo tobo e rico en minerals, materia organica e microorganismos. Un suelo “esponcha” que aculle muita augua e fa que no s’escorra e que no s’esbarranque e s’arguile a tierra cuan plebe, un suelo que ye más resistén a falagueras e sequeras, que aprebiene u priba fuegos e que engarchola carbono en as radizs d’os yerbazals. Iste suelo sano sustiene animals sanos criatos en estensibo, sin d’antibioticos, que bi caminan fendo biers, que bi s’apaxientan al paso que lo feman, que i biben bien tratatos, e que ufren carne sana, con buena sapia, buena color e buen perfil lipidico, con libels más alteros d’omega-3 en contimparazión con as carnes d’arreses de grancha alimentatas con prensos de zerials e granos en cuenta d’ apaxentar-las.

Cosirar as bacas sinifica tamién cosirar os suelos e os feners. Desgraziadamén o bacumen criato en granchas nunca no podrá desfrutar d’una marcheta calmuda en un biero en a guambra d’ un caxicar ni tampó no paxentar un prato nedio u zenzero, ni bayo, ni arrosigón.
1 prato nedio u zenzero

2 prato bayo

3 prato arrosigón (zurda) e  bayo (dreita)

Chulio de 2025.

BOMBOLÓN BUXO.