viernes, 28 de marzo de 2025

DEBINIDÁ AUSÉN


Antismás tenebas un tron en cada casa,

en a banqueta de foratos perén luziba bella bela.

Denzima d’a biella limonda un rolde de santos alufraba

os trangos perditos por o corredor e as cambras silenziosas.

Ers yeran os nuestros aponderadors con Tú,

os ministros tuyos en as casas nuestras.

Antismás os ombres e as mullers co Tú charraban,

rezando á ra suya traza, enta Tú s’enfilaban,

por cualsiquier nesezidá: l’orache, as cullitas,

a salú d’a parentalla, dica por o bestiar te demandaban.

 

Güé ya no fican en as dembas a branqueta d’olibera bendezita,

ya no se besa o pan en replegar-lo d’o sulero.

¿Se fa talmén bella cruz en o calibo cuan truena,

u creyes que bellas presonas encara rezan en misa?

Bi abrá sequera anque se faigan robatibas,

si ha d’acantaliar, profes que lo ferá.

¿An yes amagato con o tuyo luengo silenzio?

¿Talmén yes acoflato en bella boira e sondormito?

Ubre os tuyos güellos e alufra o nuestro nabesar solencos:

Á begatas somos igual como ninos con chuguez nuebos,

e n’a nuestra macatrulla melampería nos parixe

que tenemos un chicot dios drento de nusotros,

más no t’alticames por ixo, millor, imple-te de goyo,

pos beyes que á ra tuya semellanza queremos bibir.

 

Perditas son as nuestras orazions e rogarias,

estricallata a nuestra fe e a nuestra pazenzia,

entremistanto Tú, puyato yes denzima d’un peirón,

igual como un estilita solenco e encantanau.

 

Bombolón retabillador        

viernes, 21 de marzo de 2025

ESPOSIZIÓN “ARIAS LINGÜISTICAS D’ARAGÓN E DE L’ARAGONÉS” A BARCELONA



Entre es días 30 de chinero e 14 de febrero ban tenir la enchaquia de poder parar a Barcelona la esposizión “Territorios lingüisticos d’Aragón e de l’aragonés”, espentada per la Unibersidá de Zaragoza con el refirme, encara, de la Direzión Cheneral de Politica Lingüística e enfilada per Francho Nagore. Debán de la imposibilidá d’instalar-la a’l Centro Aragonés, la esposizión ba trobar cado a’l primer piso del Pati de Lletres de la facultá de filolochía de la Universitat de Barcelona, grazias a’l refirme d’el catedratico José Enrique Gargallo.

A la debantadera, el presidén d’el CAB, Jesús Félez, ba dar la benpllegada a es asistens y ba informar de la situazión de l’edifizio de la carrera Joaquín Costa, a l’aspera de las obras de remodelazión. Dimpués de la introduzión de Pau Arbués en nombre de la colla O Corrinche e las parolas de José Enrique Gargallo, ba ser Francho Nagore, enfilador de la esposizión, qui mos ba amostrar de traza prou pllatera el suyo conteniu: un panorama basau en la cheografía lingüística an Francho ha parau eixempllos de bocabulario en el territorio aragonés, en relazión con la extensión d’aragonés, castellano d’Aragón e catalán d’Aragón, parolas trestalladas en güeito grupos diferens seguntes las suyas estensions. Pa fer-lo s’ha basau en datos aportaus per es atlas lingüisticos ALPI e ALEANR e atras fuens como las repllegas de Rafel Vidaller sobre bocabulario relazionau con la naturaleza.




El resto de días la esposizión ba tenir prou besitas e ba fer naixer l’intrés per parti d’estudians de filolochía e publlico en cheneral, seguntes mos ban dir José Enrique Gargallo e Felis Fanlo, treballador PND de la UB, estudián d’aragonés e miembro de la colla O Corrinche, a més de sobrino d’el tamé conserche de la unibersidá e escritor tensino Felis Gil d’el Cacho, qui tamé ha feit parte de la reedizión de la suya obra.

En plegar el 14 de febrero, es benticuatro panels de la esposizión  ban tornar cara ta Uesca ta poder seguir la suya ruta per llugars e bilas d’Aragón. Muitas grazias, Francho e Maite, ¡benbenius un biache més a Barcelona e dica més beyer!

[Alberto Lamora]


sábado, 15 de marzo de 2025

LIEDERS


 LIEDERS(1)

Ó, no quiero zinchar-me a os regles de l'arte! Os míos pensamientos son dondiadors, a mía imachinazión errán e o mio esmo nomás se satisfá d'impresions.

Mai no ha dominato en o mío esmo l'asperanza d'a gla, ni he soniau mai con laureleros que enzerclasen a mía fren. Nomás cantas d'independenzia e libertá han farfallau os míos labios, anque arredol ese sentíu, dende a cuna ya, o rudio d'os catens qu’eban d'apretar-me de peren, porque o patrimonio d'a muller son os estrinques d'a esclabitú.

Yo, manimenos, soi libre, libre como ros paxaricos, como as boladetas; como os árbols en o desierto e o pirata en a mar.

Libre ye o mío corazón, libre a mía alma, e libre o mío esmo, que puya dica o cielo e baxa dica ra tierra, soberbio como ro Luzbel e dulze como una asperanza.

Cuan os siñors d'a tierra m'acomenten con una uellada, u quieren marcar a mia fren con una taca de betuperio, yo me rido como ers se riden e foi beyer , a mía iniquidá más gran que a suya iniquidá. En o fundo, manimenos, o mío corazón ye bueno; pero no adempribio ros mandatos d'os míos iguals e creigo que a suya compostura ye igual á ra mía compostura, e  que a suya carne ye igual á ra mía carne.

* * *

Yo soi libre. Cosa puede protecher a marcha d'os míos pensamientos,  i ers son a lai que riche o mío destín.

* * *

Ó muller! Por qué estando tan pura bienen a proyeutar-se sopre os blangos eslambios que chita ra tuya fren as impías uembras d'os amalbezos d'a tierra? Por qué os omes redaman sobre tu a postema d'os suyos eszesos, dispreziando e aburrindo dimpués en a tuya esmortezida cansera o malo d'os suyos mesmos desordens e d'as suyas calurientas deleras?

Tot o que biene a formar-se d’o pazino e  arguellau en a tuya uellada dimpués d'o primer brilo d'a tuya chobentú inozén, tot o que biene a emporcar de tarquín as blangas sayas con que te bistioron as primeras maitinadas d'a tuya nineza, e ta acorar as tuyas ulorosas senzias e  borrar as imachens d'a birtú en o tuyo esmo, tot lo te  trasmiten ers tot..., e, manimenos, te fan de menos.

* * *

Os remordimientos son l'erenzio d'as mullers febles. Ers robinan a suya esistenzia con a memoria d'uns plazers que uei cromporon á tamas d'a suya felizidá e que maitín pesarán sobre a suya alma como soflo candén.

Almetas dormitas qu’escansan impasibles en a falda que aguarda  á rezibir unatro catatico que o que ers mos presientan, e acarrazos que reziben atros acarrazos que emos churato no estomagar mai.

Dolors punchans i esgarradors por o pasau, arrepentimientos bofos, apaños d'un inte e reproduzions sempiternas en a culpa, e una falaguera de birtú ta o futuro, un nombre onrau e sin mancillar ta fer entrega a l'ombre que mos demanda sinzeramén una esistenzia espullada de riquezas, pero bogal en bondá e sensazions birchens.

Asti bi son as luitas prezedidas perén por os remordimientos que beilan o nuestro suenio, as nuestras asperanzas, as nuestras ambizions.

E tot isto por una debilidá!

1 Ye un bocable alemán que sinifica “cantas”: composición breu en alemán ta boz e piano que florexió en o romantizismo.


Primer manifesto feminista en castellano conoxito. Rosalía de Castro (Traducito a l'aragonés por Bombolona Panzarguala)


ACABACASAS

A importanzia d’a casa aragonesa como istituzión sozial , ye en l’orichen d’iste bocable con connotazions muito negativas.  Os malmetedors , firme gastadors, chugadors de diners… son (u esdebienen à ra fin) uns acabacasas.

Me biene ta l’esmo a custión de que a nuestra a zebilizazión se ye tornando una acabacasas pero no d’una casa d’un lugar cualsiquiera, sino d’a casa común que ye o nuestro planeta.

Razons t’a ixa afirmazión ne b’ha á embute: guerras, contaminazión ( de l’aire, de l’augua d’a tierra), calentamiento climatico, autitú economica depredadera d’os recursos naturals como si no estiesen limitatos, consumismo: delera por os biaches , por os ropaches, garra austeridá, firme aparentar: millors autos, mas cataticos d’emplegar e tirar, nunca no arreglarlos cuan s’estricallan, obsoleszenzia programata, agricultura e ganadería contaminans, garra economía zercular, negazionismo zientifico, climatico, desecazión d’acuiferos… e un luenguismo etc.

Consumimos muito por debán d’as nuestras posibilidaz como planeta, acotolando os recursos anuals naturals en a metá d’ixe tiempo e chenerando á raya de 500 kg de basuera per año cadagún d’os europeus.

Tratamos á ra naturaleza sin rispeto como si nusatros no estiésenos parti d’era. Embazilatos por as teunolochías mos parixe que tot lo pueden. Una confitanza bien fata, porque as lais naturals se cumplen perén. En rilazión con os asaber que complexos ecosistemas naturals semos como ixe á o que li parixeba que “teneba a Dios d’a garra” u como aquers “fillos de Berdoler que quereban enseñar a su pai a .. der”. 

Os diners son o nuebo (e antigo) dios. Tot s’alazeta en escar a rentabilidá economica sin parar mica cuenta d’a sustenibilidá ecolochica. Á ra fin a naturaleza mos pasará a fautura e ixa no se puede bosar con diners. E os diners no se minchan.

Muitas bozes dende a zenzia e dende a soziedá con conzenzia se son debantatas dende fa muitas añadas ta albertir-nos. Manimenos no bi ha pior ziego que o que no quiere beyer ni pior xordo que o que no quiere ascuitar.

Pos ixo:  uns acabacasas.

Marzo de 2025

BOMBOLÓN BUXO


viernes, 14 de marzo de 2025

Bellas intertestualidaz en Espiello de zertezas de Antonio Andreu

 ANDREU SANZ, Antonio (2023). Espiello de zertezas. Publicazions d’o Consello d’a Fabla Aragonesa.

No amenistamos so que leyer a portalada de zaga d’ o libro, editato de traza muito polita  por O Consello d’a Fabla Aragonesa ta replecar a intinzión que esnabesa e trescruza os poemas de Antonio Andreu.

Cuaternamos astí  un trestallo d’ a curteta branquillera : “ No me siento obligau  a chustificar-lo, pero talmén no siga  de más reiterar-ne que, en tanto que ereus d’ una tradizión  linguistica e literaria a creazión ye siempre  recreazión, por más orichinalidá que pretendamos.” ( Ixas parabras mos menan a ras que ro taute d’ o libro El nombre de la rosa  fa dezir a mete Jorge, o flaire que amaga ro prexinato libro d’ Aristoteles  De risu, bella parti tresbatita d’ a suya obra Poetica)

Con ixa premisa , he feito un breu analís d’ as referenzias clasicas d’ as que ye “chupiu” o testo.

O poeta quiere dixar muito esclateras as fuéns que sigue, ros testos, autors, motibos e temas  d’ a suya inspirazión . As intertestualidaz son muito plateras (asinas él mesmo l'esplica en o prelogo). Por ixo ye una obra programatica an bi ha “una declarazión espresa d'intenzions”. 

Encara que no ye iste ro puesto ta fablar d’ as muitas intertestualidaz… (1)

“In principio erat verbum” (Vulgata) y “hen arjé en ho lógos”(Ebanchelio de San Chuan). 

“pues solo en a parola

un orbe se chenera e acotola” (2)


O poema “Credo” (entreberato con Neruda) amuestra os tópicos  collige, virgo, rosas  e tempus fugit

toda cosa s’ amorta. O cosmos s’ acotola”

En “Soneto ta reñir con Quevedo” trobamos tamiém o  tempus fugit.

“un ayer ayer que s’en fue… (3)

E a Cronos e ras suyas leis:

no porque s’ aplane a Tierra 

s’ alteran as leis de Cronos” (4)


O capitulo “Metaforas d’ a bida cutiana” fa una clamadura a ro carpe diem en o poema “Seguidillas antiorazianas, “que encapeza con o poema de Horazio Epodos I, XI

“aprobeita o día

e o  momento” (5)

O capetulo “Estanzias ta ras enruenas d’ Ibirque” empezipizia con o berso “Canta Musa…” la cual ya eba inbocato en atro poema anterior “Remembrando a Valente”. (6)

Atros motibos que amuestran l’ amplo conoixemento d’o clásico d’ Antonio Andreu son 

Ariadna e ro Minotauro en o poema “O rosigar d’ una bida insatisfeita”

Cómo requiere aduya ta fuyir-ne

o minotauro cruel que lo enzuriza

no permite entender  laberinto

en nomás en correr li se’n ba a bida.


Qué Ariadna trobaremos que li file

baguereta ideyal, pues que no atura?

Ta solo o tiempo o sede , con a edá´

bella paz en cutiana barafundia “ (7)

(…) 

E  ra consonanza d’os primers bersos d’o libro VI d’ A Eneida “Ibant obscuri sola sub nocte”, baxada  a ros Infiernos) con Ixos d’ Andreu:

“imos escuros, nuei solitaria,por guambras.

Como endrezera por selbas

Baixo inzierta luz de luna" (8)


Atro poema intresán e chocante ye iste  que leba como tetulo “A”.

“Remerando a Anchelé

que  como Empedocles

se’n fue ta os zielos

en un carro de fuego” (9)


Sirio, Andromeda e Orión amaneixen en un poema. Istos presonaches mitolochicos son protagonistas d’ o feito que se conoixe como catasterismo.  (10)

Atras referenzias a ro mundo clásico grecorromano serban: Vulcano e ros escultors , os cuatre elementos (11) que farchan a Tierra (os presocraticos…), a dibinidá  Helios Hyperión (12), o ziclope d’ Odiseyo (13) e atra begata As Moiras (14) ta rematar con a zita de l’ alfa e l’omega. (15)

Deixamos l’ analís d’ atras referenzias (16) ta bel treballo d’ o esdebenidero.


1 ANDREU SANZ, Antonio (2023). Espiello de zertezas. Publicazions d’o Consello d’a Fabla Aragonesa. p.25 ( Del capítulo En primeras ye la parola (  as muitas intertestualidaz :  Conte , Nabarro,  Neruda)


2 Íbidem  p. 20, 21  ἥ ἀρχή ὅ λόγος


3 Íbidem p. 24, 39


4 Íbidem p. 41


5 Íbidem p.31. Vid. zita 46.


6 ANDREU SANZ, Antonio (2023). Espiello de zertezas. Publicazions d’o Consello d’a Fabla Aragonesa.pp.27, 73


7 Íbidem p.35.  A historia de Teseo e Ariadna en Ovid. Met. VIII.


8 Íbidem p.36 . Puestar “parafraseo” u bella traduzión ( sola se refiere a ro sucheto sintautico de ibant e obcuri a nocte . Ye una  enálage)


Ibant obscuri sola sub nocte per umbram
perque domos Ditis vacuas et inania regna:

Verg Aen,libroVI.vv.268-269


9 Íbidem p.49. Por o que fa a Empedocles, víd. ro testo de Luciano de Samosata, Icaromenip 13: Empedocles esplica como ha plegato ta ra la luna.


[ὁ φυσικὸς οὗτός εἰμι Ἐμπεδοκλῆς·] …[(ἐπεὶ γὰρ ἐς τοὺς κρατῆρας  ἐμαυτὸν  φέρων  ἐνέβαλον),  ὁ  καπνός  με  ἀπὸ  τῆς  Α ἴτνης  δεῦρο  ἀνήγαγε], καὶ [νῦν ἐν τῇ σελήνῃ κατοικῶ.]


Intertextualidá M. Hdez “Elegía a Ramón Sijé”


10 Íbidem p.51 

Catasterismo (del griego καταστερίζω, literalmén "meter baixo colocar bajo ra estrela",  de κατά, "baixo", y ἀστήρ, "astro")  ye ra  transformazión de bel presonache d’a mitolochía griega en una estrela o en una constelazión Más informazión en  Eratóstenes, Catasterismes (Sirio p.33.,Andromeda pp. 15,16,17,36  e Orión pp.  7,32,33,37,42)

11 Íbidem p.55 
En a Ilíada d'Homero, o dios sol se deziba Helios Hyperion (‘Sol en o pundo  más alto’) Seguntes Hesíodo, fazió casorio con Tieda (clamada Eurifaesa en l'Himno omerico a Helios), a suya chirmana, con a cuala tenió tres fillos , entre os cualos,  Helios (o Sol) e Selene (a Luna)

12 Íbidem p.57

13 Íbidem p.66  

En a isla d'os Ziclopes, Ulises desembarca con doze d'os suyos compañers e pilla una d'as basillas con bino que les eba regalato ro sazerdote d'Apolo. Plegan a ra espelunga de Polifemo e deziden pillar tot o que allí bi eba, dende quesos dica crabas e uellas, pero Ulises no ye d'alcuerdo. En ixe momento apareixió ro Ziclope con o suyo rabaño e se metió a muyir as suyas uellas e ras suyas crabas. Dimpués d'isto, se minchó a dos d'os compañers d'Ulises, e iste tenió una idea: encapinar-le. E asinas estió, le dio bino e dimpués d'encapinar-se o ziclope cayió d'espaldas e s’adurmió. Ulises aprobeitó ta pillar una estaca d'olibera  en flamas e se la clabó en l'unico uello que teneba Polifemo.


Hom. Odiseya, Canto IX  vv 170 e ss.


14 Íbidem p 67.


15 Íbidem p.69 Alfa e omega (en griego: ΑΩ ) son a primer e a zaguera letra de l’ alfabeto griego, tradizionalmén s’ emplega con o sinificato “dende ro prenzipio dica ra fin”


16 Góngora, Gandamer, A. Conte, Nabarro, Neruda, Valente, M.Hernández , Quevedo, Calderón, Machado, Lorca, Valéry, Gerardo Diego...


Bombolona de propio.