Os primers días d’o mes d’aborral s’adedican t’os que ya se’n fuoron, con zelebrazions esferens seguntes as culturas e os tiempos. Tot cambea, como de firme lo ha feito ista fiesta añal en as zagueras decadas, engaronatos como semos por a onda atlantica d’a cultura americana e Halloween.
En o Semontano a tradizión oral chira en istas calendatas arredol d’ as almetas e os totons, protagonistas prenzipals d’a “nuei d’almetas”.
As almetas dondean con una bela en cada mano e sayas blancas. Ta aduyarlas en o suyo camín se feban orazions, toques de campanas e lifaras con chodigas. Pero sobre tot se meteban perén carabazas buedas en as que se retallaban os uellos o naso e a boca, foratos por an surtiba a luz d’a bela se que bi ficaba aintro, de nueis, como ye de dar. Iste rito semontanés no ye importato con a resta de zelebrazions de Halloween, sino que ye autoctono, e de radiz zelta u puestar de radiz romana en o Mediterranio de cultura no zelta como ye o nuestro causo, alazetato en os farols sepulcrals romanos u feralia lucem. Si bella begata tos amanaz ta Sarlat-la- Canéda en Aquitania podrez almirar a suya “linterna d’os muertos”, que feita en piedra, en estilo romanico en o canto d’o zimenterio, tiene o mesmo esclusibo fin: alumbrar as almetas d’os defuntos á trabiés d’a luz que surte por as suyas finestras.
Os totons son guardians d’o zimenterio que leban sayons, pero istos pantasmas campan nomás con un zirio e tienen un caraúter muito más negatibo que as almetas, fendo por ixo más medrana que aqueras. Asinas, á ras presonas que no fan soziedá se gosa clamar-las “totons”. Rilazionato con iste bocable trobamos : “tutón”, “entutar-se”, “entutau u entutato”, “fer o totón” e “totoniar” fendo referenzia á o feito d’estar u bibir escondito e sin rilazión sozial.
Bi ha buena cosa de rilatos d’acontezíus con as almetas, como que diz que d’una zarpadeta de chodigas amanixeban deseparatas tantas como misas amenistaban que lis en ofrexesen.
Por atro costato, cuan se mataba bella arrés (craba u uella) gosaba tirar-se a suya “almeta” t’os esteños, en os que se quedaba apegata. Se feba serbir ta ixo a punteta d’o esternón, que anatomicamén ye l’apendize xifoides. En Benás, seguntes rechistra Andolz, se clamaba “almeta del paripau”, sin que, ta yo lo menos, aparixca platero o sinificato de “paripau”.
Antiparti, rechistra Mostolay que o día de Toz os Santos se feban unas tortas chicotas, clamatas tamién “almetas”.
Remero bien en a mía nineza as carabazas -calaberas que ficaba-nos en puestos escuros de nueis. A fuen yera uno d’os preferitos, por a escureldá e porque de seguras que bi acudirba ra chen a escar augua, cuan no bi’n eba corrién.
Dimpués, en a telebisión de blanco e niero, empezipioron con a turruntera añal de “Don Juan Tenorio”, obra que nunca no se fartaban de chitar-la, tanimientres que nusatros sí de beyer-la.
Á ra fin plegó Halloween, que a suya estetica de “zoombies”, mesmo sendo estrania ta ra nuestra cultura tradizional, ye firme arradigata en as nuebas chenerazions. Con Halloween, en un biache de “tornachira”, son ritornatas t’a Europa as carabazas iluminatas que surtindo dende Irlanda e Ingalaterra eban plegau t’os U.S.A.
Ye de siñalar que en Raiquero-Alquezra encara zelebran a “nuei d’almetas” con almetas, totons e carabazas iluminatas, albirtiendo á os besitans que “ixo no ye Halloween” e agradexendo-lis que no i baigan disfrazatos.
Cal adempribiar os nuebos costumbres, pero ixo sí, deixando bien platero que as carabazas iluminatas, encara que no esclusibamén, son nuestras e aquí bi yeran muitismo antis de plegar Halloween. Con tot e con ixo, ye de dar que con Halloween as carabazas-calaberas tienen muitas más probalidaz de continar esistindo.
Aborral de 2025.
BOMBOLÓN BUXO
No hay comentarios:
Publicar un comentario