O diya de San Balentín (que ye fiesta en Tobed, un lugar en a redolada de Calatayú) á ras siete e meya d'a tardi, en a Casa d’Aragón en Madrid, empezipió don Chusé Antón Adell Castán a suya retolica arredol d'Aragón.
Antis d'ixo, uno d'os bizepresidens d'ixa Casa d'Aragón en Madrid, don Manuel Buitrón, mos fazió una curta sintesi (porque a retalinea d'os suyos estudeos e as suyas obras ye firme luenga; calerba fer menzión de dos d’as suyas obras: Trobos misteriosos d’Aragón e Falordias d’os nuestros lugars, amos d’a editorial Pirineo) d'a bida d'iste mayestro e profesor d'Istoria. Mos fabló asinas, per exemplo, d'o monolito arixito en o Paseyo d'as Letras de Monzón en ondra d'iste taute, d'o amiro de conferenzias que ha prenunziato, e d'a suya delera esportiba en ixas embueltas en as que caleba ir-ie en botura á os lugars porque os premios d'aqueras prebas yeran adieso alforchos, adieso corders. Sobresaliba Adell en o atletismo, esporte d'o cualo o segundo club más gran d'Aragón, dimpués d'o de Zaragoza, ye o de Monzón (ziudá an se troba o castiello do crexió Chaime I, criato per os Templarios), do estió premiato en a suya Feria d'o Libro d'Aragón en 2015. Remató emponderando-li como un erudito, como un trobador d'Aragón.
Auto contino, Adell prenió a parola ta agradexer á Buitrón a loba que d'er eba feito e ta remerar que o bizepresidén estió campión de pexe e disco feba bels años. Mos albirtió que ixa yera a primera retolica d'as quinze emplantillatas per a DGA ta estar prenunziatas en bellas Casas d'Aragón. Y en ista de Madrid ya estió, en fizo alcordanza, en 2016, presentando una d'as suyas nobelas arredol d'o Camín de Santiago: Gadea, la peregrina de Compostela. E aprobeitó por a abantar l'achenda d'a enstituzión en a siede d'a cuala yéranos; li parexeba impresionán. Dimpués, agradexió lur conspecto en primer puesto á don Antonio Bonet (partizipán en o Congreso Nazional de Cofradías, zelebrato en Balbastro, miembro d'a Rebista d'a Semana Santa, y erudito en ixa e atras dembas) e tamién á Sara, qui estió escolana d'er en Tamarite cuan i yera mayestro.
Esplanicó dimpués o cambeo d'o tetulo d'a conferenzia: de “Aragón, tierra ubierta, un desinforme patrimonio, uns presonaches relebáns, una rica istoria” á iste atro: “A balgua d’Aragón. Una güellada dillá d’o nuestro territorio”. Iste zaguero li daba más fortor: "A balura d'Aragón". E reconoxió que, maguer ista balgua, no se charraba masiato d'a nuestra tierra. Pero en Sevilla, en os zagueros Premios Goya (y empezipiando per a mesma fegura d'o premio) Aragón yera presén: Saura, Labordeta... Atras Comunidaz Autonomas aparexeban más á ormino en os meyos, pero, seguntes Adell, yera platero que nusatros, os aragoneses, no yéranos más que nadie, pero tampó no menos. Una contrimuestra más d'isto yera ta er a esposizión arredol d'os cuaranta años d'o Estatuto d'Autonomía d'una rechión que eba un desanche de 47.720 kilometros cuadratos (más gran, asinas, que Cataluña, Balenzia u País Basco), pero con nomás 1.300.000 abitadors. Allora ra densidá yera muito baxa; fueras de Zaragoza, d'o pasaizo d'o Ebro, Calatayú, Caspe, Tarazona e ra Bal d'o Xalón, bi eba dembas como as de Belchite e d'o Sobrarbe con menos chen que Siberia. Yera un causo parellano á o de muitas faxons de Castiella e León, Cuenca, Orense...a España buidata, d'a cuala yera parti a diaspora de más de treszientos mil aragoneses. Belunos d'ers podeban reunir-se en as 64 Casas d'Aragón: as 51 qui son en a resta d'a España, as onze d'Iberoamérica, a d'Andorra, a de Toulouse...
Antiparti, s'alcordó d'o nuestro paisache: as tucas más alteras d'os Pirineus e un desierto unico, os Monegros. E, profés, lo fazió con a canta de Labordeta:
Al norte los Pirineos,
al sur la sierra callada,
pasa el Ebro por el centro,
con su soledad a la espalda...
No xublidó pas que ista tierra nuestra yera estata, como a resta de España, una mestura de culturas, an se establioron chens d'a preistoria, os iberos, zeltiberos, romanos, bisigodos, musulmans, chodigos...
Ta closar iste aduzimiento, charró d'a comarcalizazión frecamén feita con 33 comarcas, an son 731 monezipios e 1.550 lugars qui no lo son per estar masiato chicorrons (Samianigo en ha 52 d'istas entidaz). E adibió que Uesca yera ra probinzia más enbiellata de España, de conchunta con Lugo, e con treszientos despoblatos en o sieglo bente, dende ras añadas sisanta enta debán.
Dito tot isto, alantó que a suya retolica aberba tres trestallos: o referén á o patrimonio d'Aragón, o que pertocarba á os nuestros presonaches ilustres e o zaguero arredol d'a istoria aragonesa, á os cualos enardirba tres cantelas d'amor (probeniens de Graus, Daroca e Teruel).
Asinas, mos esplanicó que o patrimonio yera d'un canto, o natural, e d'unatro, o cultural. Iste segundo podeba estar tanchible, como os sedibles, u intanchible, como yera o causo d'o colendo de San Andrés en Fresneda, d'a "sogueta" de Bronchales, d'o contradanze de Santa Ana que se feba en Castejón de Monegros e d'o baye de Zetina. Y en iste pundo caleba no xublidar pas os tres folios esclaritos d'intrés turistico internazional per a UNESCO: a Semana Santa de Zaragoza e a d'o Baxo Aragón e a fiesta d'a Birchen d'o Pilar en a capital zesaraugustana. Atros festellos á os que dió quinze y raya estioron a recreyazión d'o casamén d'Isabel de Segura, en Teruel, e a Moxiganga de Graus; a primera yera d'intrés turistico nazional e a grausina, d'intrés rechional.
E, esfendió Adell, también feban parti d'iste patrimonio cultural intanchible o folklore, a ixota, os chuegos tradizionals, a mitolochía, as cantelas, a tradizión oral, os corsos, os costumbres e o patrimonio lingüistico.
Esgranó de contino numbrosos exemplos d'o nuestro patrimonio composato d'os sediens. En primer puesto, as contrimuestras d'arte peñazero lebantín que bi ha en Aspán e Chimiachas.
Tamién remeró os lugars d'autual territorio aragonés en a Edá Antiga, como Azaila, un poblau ibero, os abitadors d'o cualo en fuyoron cuan plegaba Eszipión, e Segeda, encorralato en as mesmas embueltas que Numanzia. En iste puesto, qui ye güe en o monezipio de Mara (á o canto de Calatayú), os romanos enduroron una redota; no podeban asperar dica marzo (que antonzes yera o primer mes d'o año) por a connombrar nuabos consuls qui endrezasen o exerzito; asinas, dende antonzes chinero estió ro primer mes en a calendata romana. Preba d'iste presón latino, quedan as enrunas de Lepida Celsa (qui plegó a estar una ziudá más graniza que Cesaraugusta), Labitolosa (en a Puebla de Castro) e Os Bañals, con o suyo sórrego.
Continó fablando d'o estilo romanico, qui siguiba o Camín de Santiago, e as contrimuestras que'n trobárbanos yeran os arcos lombardos e o xadrezato chaqués, qui aparexeban tamién en Carrión de los Condes e Frómista, amos lugars en Castiella.
Adibió atros puestos do podeba alimirar-se iste arte: o Monesterio de Siresa, Lasieso, Alaón (Sopaina), a Seu de Roda de Isábena, as armitas d'a Birchen de Chalamera e de Santa María de Horta (tresladata peira á peira con a enchaquia d'o entibo de Caspe), o templo de Santa María de Baldós en Montañana e a ilesia de Monreal de Ariza.
 |
| Debuxo: Bomboloneta Pilar Martínez |
No xublidó pas os castiellos que se podeban besitar: alto u baxo zincozientos, d'os cualos entresaliban os de Lobarre (o millor mantenito d'Europa), Monzón (do estió criato Chaime I), Montearagón (a construzión d'o cualo estió mandata per Sancho Ramírez), Calatayú, Perazense (o castiello royo) e o castiello-palazio d'Illueca (d'o siglo dezeno seiseno).
Remató con a referenzia á o monesterio de San Chuan d'a Peña, an estioron apedecatos os seis primers rais d'Aragón, e do estió ro archibo reyal primitibo.
En o que pertoca á o gotico, cuaternó bels monesterios: o de Sigena (fuñito per a muller d'Alifonso II, e do estió apedecato Pietro II, amortato en Muret) e os de Rueda (en Sastago), Pietra, Santa Fé e Beruela (d'o cualo o güesped más conoxito estió Bécquer). Auto contino, remeró que pertenexeban á iste estilo a Seu de Uesca, a Colechiata de Caspe e a Lonxa de Alcañiz.
Antiparti, parolió d'o mudexar d'as torres de San Martín e San Salbador en Teruel, d'a de San Andrés en Calatayú, d'as ilesias de Tobed, Morata de Xalón e Ateca, y, en zagueras, d'o templo adedicato á ras Santas Chusta e Rufina en Maluenda, do podeba trobar-se una enscripzión amagata en a cuala se proclamaba que Alá yera l'unico dios e Mahoma yera o suyo profeta. E agún adibió a torre d'a ilesia de Santa María de Tauste, a Casa d'a Estanca de Borcha (exemplo de mudexar zebil), o Palazio d'a Alchafería (enamplato per Alifonso I, Pietro IV e os Rais Catolicos), a Seu de Zaragoza, e as ilesias de Torralba de Aragón e Baells (contrimuestras d'a esistenzia d'o mudexar en Uesca).
Fazió un inziso /enziso/ curte en ixe inte ta remerar que o templo más besitato d'España yera O Pilar (reconoxió que poderba estar que o feito de que calese bosar ta drentar en a Sagrata Familia ese i enfluyito), do estioron más de un millón de presonas o diya Doze d'Octubre. Pero no ye a Basilica d'o Pilar a unica Seu d'Aragón, pus d'as 70 diozesis que son estatuitas en España, o territorio que güe ye tenito en a probinzia de Uesca, abeba zinco (autualmente bi'n ha tres), cadaguna con a suya Seu: Uesca, Chaca, Balbastro, Monzón e Roda. As atras d'a resta d'Aragón son Zaragoza, Tarazona e Teruel e Albarrazín.
E d'os güeitanta conchuntos molimentals españols, bi ha belunos aragoneses (entre ers son Alquezra, Ansó, Roda, Balderrobres, Rubielos de Mora, Mirambel, Albarrazín, Sos d'o Rai Catolico...), a mayoría en Teruel, y encá poderba adibirse a ziudá de Daroca. Y, en o que pertocaba á os lugars cuaternatos per la OIT, trenta, calerba endicar que tres en yeran d'España: uno d'Estremadura, unatro balenziano e Alquezra.
No bi abió oblidamiento per Adell d'o Camín franzés de Santiago, con as suyas dos drentadas: o Somport (a más emplegata en a Edá Meya) e Ronzesballes (aquera qui eba más corso en os nuestros diyas). E tampó lo'n abió d'o Camín d'o Ebro, qui esnabesaba per Caspe.
Dimpués de lobar a presenzia d'o modernismo en Teruel, fabló d'as armitas. Bi'n eba lugars con zinco u seis d'eras e, d'atro costato, trobaban-se belunas, como a de Santa Elena de Biescas do acudiba chen de toda ra bal, a d'a Birchen de Monlora, en Luna, u a d'o Llobedor en Castellote, an bi eba un diya ta que i anasen as mullers e unatro os ombres (o mosen li dizió que antis istos bebeban muito). Cal adibir que fa bels diyas, releyeba o capetulo “As armitas d’Aragón” d’o libro de Chesús López Medel, Escrito en Aragón, do las contimparaba (chunto á os pairons) con os Molins d’o viento, un siñal d’a nuestra identidá, y esplanicaba ra suya esistenzia en “o amenister d’os lugars de meter-se á petenar por a fer partache d’o sentiu espritual d’una tierra bibién, un paisache, una autopista d’espritualidá”.
En zagueras, adedicó bellas parolas á o patrimonio idraulico: a fuande de Zella (o más gran puzo artesiano d'Europa), os pozos neberos e os balnearios (Alhama). Amás, charró d'os molinos "manchegos" de Malanquilla e Güellos Nieros.
Empezipió antonzes o profesor Adell o segundo trestallo, o adedicato á os presonaches aragoneses, mos en fablarba de güeitanta d'ers. O primero estió Goya, muito presén en Madrid, seguntes iste istoriador. Caleba remerar antiparti á Chuaquín Costa, o inteleutual poligrafo e recherazionista, qui estió firme alantato á o suyo tiempo, per causa d'a suya conzepzión d'a España d'o esdebenidero; toz li lobaban, toz quereban adueñar-se'n d'a suya fegura. Lo reescubrioron un escozés (Cheyne) e un estaunidense (Jackson), qui cuan eba que fer a suya tesi, abeba platero que o suyo obcheto estarba beluno europeu, e o millor europeu, prexinaba er, yera o "lión de Graus".
En a suya retolica estioron presens rais como Chaime I (naxito en Montpellier) e Ferrán II (qui yera de Sos), e a raina Isabel de Portugal (muller de Donisio, metió paz entre er e o suyo fillo). Atra muller d'a reyaleza estió a condesa doña Sancha, chirmana de Sancho Ramírez e muller d'Armengol VI de Urchel. Estando ya bidua, conselló á o suyo chirman, qui li atorgó esferens cargos: abadesa d'o monesterio de Siresa (de monches beneditinos; con era abió a suya más gran prosperidá) e bispe de Pamplona, anque o Papa no lo premitió pas; estió apedecata en o conbento d'as beneditinas de Chaca.
Continó con os escritors como Marzial, de parola sempiterna (arredol d'er fazió a suya tesi a sobrebuena rechiradora Irene Vallejo Moreu). E como Pietro Alifonso de Uesca, taute d'a Disciplina Clericalis, qui marchó ta Ingalaterra. En o que pertoca á Grazián, lo calificó de ombre enchenioso / briján / sotil, qui yera obcheto d'estudeo artatibo en as Facultaz de Filosofía d'Alemania. D'ixas embueltas yera Ana Abarca de Bolea, a primera muller qui escribió en aragonés, e os Archensola, poetas clasicos. Y, en o referén á os contemporanios, remeró á Braulio Foz, o enchenio d'o sieglo XIX, o presonache d'o cualo, Pietro Saputo, yera considerato como o "Quijote aragonés" (e s'alcordó, d'atro costato, de cómo o Quijote de Cervantes estió tamién en Aragón, e mesmo Sancho en a Ínsula Barataria...). Inspirato en ixa fegura atemporal de Pietro Saputo, Adell eba pobligato rezién o suyo Á ra esca de Pietro Saputo. As abenturas de Chuan Captioso (qui para cuenta, intelichén). Remató con Sender, o taute de más de zien nobelas, chirmán de Manuel (alcalde de Uesca) e maríu de Amparo, afosilatos en a Guerra Zebil (deziba que á era la matoron por estar a suya esposa). O de Chalamera tornó dos begatas á España, yera amigo de Cela (pero se sospeita qui estió iste autor gallego qui fabeó alcontra de que a Reyal Academia Española li proposase por a rezibir o premio Nobel, e caleba ra unanimidá d'a enstituzión). Por a er, qui estió anarquista e no fazió pacha ni sisquiera con os suyos compañers, no existiba "ra nazión, sino o territorio, e o mío ye Aragón e á er me reclamo".
Antiparti, esgranó belunos d'os numbrosos santos aragoneses (s'alcordó de lo que li deziban en Bolibia, cuan i carrañaban per no aber santos i naxitos). Asinas, charró de San Endalezio, uno d'os siete diaconos (prozedén de Caspe e apedecato en Chaca), d'os santos unibersals Lorién e Bizén (qui da o suyo nombre á un país d'as Antillas). Continó con San Chusé de Calasanz, o primero qui prexinó en l'amostranza por a o pueblo, natural de Peralta d'a Sal e qui arribó á ra edá de nobanta e dos años; e, amás, con Íñigo de Oña, de Calatayú, y, en zagueras, con Benedito XIII, o Papa no reconoxito, qui también bibió más de nobata añadas, encara que prebaron d'emberenar-lo (pero a bresca fazió onra como antidoto).
Enumeró atros presonaches: Avempaze (o saputo de Saraqusta qui en fuyó d'era en abiento de 1118 enta o norte d'Africa), Chuan de Lanuza, o Conte d'Aranda (un buen politico, prexinaba er), o letrudo Ramón de Pignatelli, o explorador Félix de Azara, o tenor Fleta (qui estió parti d'a Casa de Aragón : en un auta d'a mesma de 1931 apareix o suyo nombre: Miguel Burro Fleta; antimás, dimpués d'a suya autuazión en o teyatro Olimpia de Uesca, un periodista li lobó d'ista traza: "Fleta ha trunfato en a suya tierra, e ixo que a suya tierra ye Aragón"; ista ye una falta nuestra, deziba Aller, mos fa denteras tot, isto lo replecaba er en a suya zaguera nobela, Torre-Nueva, Torre Nueva, /por qué descollaste tanto,/ si aquí el que descuella un poco/ a escape lo echan abajo), Segundo de Chomón e Loís Buñuel (uno d'os suyos pantres li dizió d'una d'as suyas zintas: "A zaguera, floxeta, ¿eh?, floxeta...". E sin deixar o zine, remeró á Carlos Saura, una autentica autoridá; mos racontó que charró una begata con er, e fablaba de flamenco e d'a ixota, pus yera una eminenzia en ixa demba. Eba nobana añadas (atro aragonés lonchebo), eba abito cuatre mullers, e fillos, e li garsiban muitos proyeutos per fer. Per rematar con o seteno arti, fazió menzión d'as chobens direutoras Pilar Palomero e Paula Ortiz (ista ye estata ondrata como alunna distinguita d'a Facultá de Filosofía e Letras d'a Unibersidá de Zaragoza o pasato 20 d'abril, con a enchaquia d'o diya de San Isidoro de Sebilla, e i prenunzió una estremolezidora medolla).
Bi eba atras feguras en as cualas, per ragón de tiempo, s'aturó no guaire: os diplomaticos Ánchel Sanz Briz (d'a embaxada en Budapest) e Sebastián Romero Radigales (consul en Atenas), os fezedors Pablo Serrano (de Cribillén), Pablo Gargallo (Maella) e Ponziano Ponzano (qui talló os lions e o frontón / recholau d'o Congreso d'os Deputaus), o arquiteuto Fernando García Mercadal (qui diseñó o Museo de Goya e os Chardins d'o Retiro en as añadas trenta), o escritor Pepín Bello (o más biello d'a Chenerazión d'o 27), os cantaires Chusé Antonio Labordeta e Chuaquín Carbonell (de Belchite e Alloza, respeutibamén), a esportista Tresa Perales (nadadora qui lo primero que se mete de maitíns ye a riseta), o mosico Antón García Abril (taute d'o imno d'Aragón), o bailarín Bíctor Ullate, a lesicografa María Moliner (de Paniza), as Pilars (Bayona, pianista; Lorengar, a raina d'a zarzuela), a mayestra de María Callas, Elbira de Hidalgo (de Balderrobles), o rai d'a moda Manuel Pertegaz (d'Olba), o empresario Basilio Paraíso (naxito en Lalueza), os mayestros Mariano Carderera (qui estió ro promotor d'as Escuelas de Machisterio de Madrid e Uesca) e Ramón Acín (qui amostró debuxo en ixa Escuela uescana en l'aula que ye agora de mosica e de referenzia ta o Diploma d'Espezializazión en Filolochía Aragonesa), o documentalista Euchenio Monesma (qui ha millons de seguidors en youtube), os medicos Ramón y Cajal (qui abitó en Ayerbe, Uesca e Zaragoza, entre atros lugars d'Aragón; "¡qué barbaros éramos los chicos de Ayerbe", escribiba), Miguel Servet, Madrina Salinas (una muller qui, en as zaguerías d'o sieglo quinze, describió per escrito un libramiento), o pedadogo Juan Pablo Bonet, autor d'o lenguache d'os xordomutos, o cosmografo Martín Cortés de Albacar (naxito en Buxaraloz), os botanicos Francho de Loscos, Chusé Pardo Sastrón e Blanca Catalán de Ocón (a primera muller en iste cambo), o quimico Luis Oro Giral, os matematicos Pietro Ciruelo, Gaspar Lax e Pietro Chuan de Lastanosa, á o canto de María Andresa Casamayor y de la Coma (primera matematica de Aragón qui siñó o suyo libro, encara que como ombre), o naturalista Inazio Jordán de Asso, qui mos beye dende o Paraninfo á ra par que Andrés Piquer, fesico como Martínez Vargas, Royo Villanova e Fidel Pagés (creyador d'a epidural), Lucas Mallada, pai d'a paleontolochía moderna, como Odón de Buen lo estió d'a ozianografía española, a boticaria Irene Monroset Guillén (de Fonz), inventora d'a mercromina, os fisicos María Josefa Yzuel (chaquesa) e Alberto Galindo Tixaire (de Zaidín), a biologa Carmen Ascaso Ciria, o incheniero Mariano Molés y, en zagueras, o bioquimico Carlos López Otín, de Samianigo, o zientifico d'o chenoma, qui gosaba dezir: "Mi unico deseyo ye consiguir más conozenzia".
O terzer trestallo ye referén á o legato e a rica istoria d'a Corona d'Aragón. Bi eba, en primeras, tres reinos cristianos: o astur, o de Pamplona e o d'Aragón; istos estioron l'orichen d'España. Esguardó á o conte Aznar (qui capdelló o condato deinde o año 817) e á Iñigo Arista (o primer rai de Pamplona á o cualo o debandito condato estió binclato).
Remeró que cuan Andregoto, a filla d'o conte Galindo II Aznárez, s'acomodó con o rai Garzía Sánchez, lur fillo Sancho Garzía Abarca esdebenió rai de Nabarra e conte d'Aragón. Atro monarca nabarro, Sancho o Mayor, abió cuatre fillos. E o qui en yera ilechitimo, Ramiro, arribarba á estar rai d'Aragón. O suyo suzesor, estarba sosmeso d'o Papa; antiparti, plegó á estar tamién gubernaire de Nabarra. Estió amortato cuan prebaba de prener Uesca, a ziudá d'as cuaranta tors. O fillo d'er, Alifonso I o Barallador, se casó con Urraca, o pai d'a cuala yera Alifonso VI de Castiella. Si á iste conyuguio a conbibenzia li ese feito buen prebo, a chunta d'istos dos reinos ese estata acotraziata sieglos antis d'os Rais Catolicos. Iste guerrero reconquerió Zaragoza en 1118. No abió fillos, ista estió a ragón de que o suyo chirmán, Ramiro, li suzedese, por a fondre a Tella de Uesca e por a enchendrar á Petronila.
Ista primera raina d'Aragón s'acomodó en Lérida con Ramón Berenguer IV, e asinas s'achuntoron o Reino d'Aragón e o Condato de Barzelona: naxió antonces a Corona d'Aragón, que no a "confederazión catalano-aragonesa", maguer que cada territorio conserbó os suyos fueros, a suya moneda... Más tardi s'adibirba o Reino de Balenzia. O rai lo yera sobre os tres territorios (d'a mesma traza que en o autual Reino Unito). Berenguer esdebino Prinzipe, que no Rai, d'Aragón. En ha abito bente rais en Aragón, zinco nomás d'o Biello Reino e quinze de toda ra Corona. O primer d'istos zagueros estió Alifonso II, qui fundó as ziudaz de Alcañiz e Teruel. Unatro, Pietro II, carrañaba tanto con a suya muller, María de Montpellier, que os mainates prexinoron cómo fer que os rais conzibiesen un suzesor: dizioron á o monarca que bi eba unatra muller en a cambra e...asinas naxió Chaime I (1213-1276), a bida d'o cualo se raconta en o Llibre dels Fets, e qui abió con a suya muller, Biolante de Ungría, diez fillos (era estió apedecata en Ballbona, Lerida, y er en Poblet). Charró de bels rais más, entre os cualos sobresaliban Chaime II o Chusto (qui tamién escansa en Poblet, y en o tiempo d'o cualo empezipioron á barallar os almogabars) e Alifonso IV o Benino. En o que pertocaba á Pietro IV o Zeremonioso u o d'o puñalet dió quinze e raya á os feitos de que estió er qui adibió os tetulos de duque de Atenas e Neopatria á ra Corona, e que fundó a Unibersidá de Uesca, a terzena d'a Corona dezaga d'as de Montpellier e Lerida (á ista alma mater li adedicó una colunna o mío quiesto mayestro Chabier Oliván en l'ausidita rebista Siete de Aragón, en a cuala emponderaba cómo s’i feba partache d'o poder atorgando-lo per daria a cadagún d'os territorios: Aragón, Cataluña e Balenzia); a Unibersidá Sertoriana, como tamién yera conoxita, estió zarrata con a desamortizazión, fa dos sieglos. Antimás, fabló de Chuan I, o Cazataire, e de Martín I, qui s'amortó sin de fillo bibo. En primerías, con a Concordia d'Alcañiz, e más tardi con o Compromís de Caspe, s'arribó á una soluzión: a eslezión de Ferrán de Antequera como monarca. Dimpués de iste plegoron atros como Alifonso V o Magnanimo (qui abitó en Napoles y estió i apercazato per o rai de Franzia) e Chuan II (qui estió operato de cataratas per un fesico chodigo), qui abió dos fillos: o Prinzipe de Biana e Ferrán o Catolico, proclamato rai en Calatayú. Por a rematar, fazió alcordanza d'as Corz, as d'o Reino e as d'a Corona (bentidós, d'as cualas dezinueu estioron zelebratas en Monzón).
Adibió auto contino as tres cantelas d'amor que eba enantatas en o rancadero d'a suya retolica. A primera estió a firme conoxita d'os Amans de Teruel, Diego de Marzilla e Isabel de Segura, d'os tiempos de Chaime I, recreyata cada año, amás de aber un mausoleu, obra de Chuan de Ávalos. A segunda estió referén á os Amans de Graus; o fillo d'un mainate d'iste lugar metió, en o cobalto d'a portera d'a casa an er e suya esdebenidera muller iban á abitar, a enscrizión "Rodrigo aima á Marica" (en aragonés estarba Marieta); Marica yera ra criata d'a suya casa. A zaguera (parellana á belatras d’esferens lugars d'a autual probinzia de Zaragoza, como Ricla e a mesma capital en o suyo debandito Palazio d'a Alchafería) s'aficaba en Daroca: a istoria d'a mora encantata. Dimpués d'a baralla de Cutanda, a Ziudá d'os Corporals yera arredolata per os cristianos. Uno d'ers, Chaime Díez de Aux, estió apresato per o gubernaire musulmán, e a filla d'iste li lebaba ra zena á o prisionero. Os moros quereban en fuyir d'a ziudá e antis d'ixo amortar á o cristiano. A maziella li aduyó á eslampar-se-ne. Cuan o pai lo sape, ordenó escapezar-la; dende antonzes se podeba beyer-ie á Melilah de nueis.
Se ubrió en ixe pundo un tiempo por a prener a parola per o publico. Beluno fabló d'os fezedors e d'a imachinería de Semana Santa. Unatro proposó adibir á Francho Martínez Soria á ra lista feita per Adell. Iste repostió que d'a mema traza, caleba fer menzión á Manolito Royo. Amás, o qui quereba i encluyir á o piculiner de Tarazona, remeró atro presonache d'a ziudá d'o Queiles: Antonio de Eguarás, fillo de pais naxitos en Tudela, qui estió diplomatico d'o rai Zelipe II, e destinato como comerzial en Londres en as embueltas d'a Gran Armada, pero en a que, en reyalidá, sirbió como espía. E tamién se suchirió que en as begatas beniens se charrase d'o pintor Francho Pradilla. Se lobó per o mesmo partizipán d'o publico a iniziatiba d'o Gubierno d'Aragón d'estendillar ixa conferenzia con una cursa per as Casas d'Aragón en España, anque se albirtió que o contornillo d'Aragón estarba en o feito de que no yera conoxito per os mesmos aragoneses; calerba que a DGA endrezase a suya azión en dos sentitos: fer una encuesta per estratos d'edá arredol de qué se conoxeba d'ista tierra, e amostrar en as escuelas qué yera Aragón: a suya istoria, o meyo natural... (o qui siña ista chicorrona coronica d'aquer auto alcontra á faltar a referenzia en ixa amostraza d'Aragón a d'a suya lengua, o aragonés). D'atro costato, os gubernaires debeban fer una faina de marketing porque Aragón yera ra autentica esconoxita; qui proposaba isto lebaba á grupos de amigos á Zaragoza, Tarazona, á os Pirineus e li croxidaban si sapébanos lo que i abébanos. Adell alportó en ixe pundo a suya alcordanza de cuan yera mayestro en Flix: os ninons se recordaban mesmo as capitals d'as comarcas catalanas. Remató a suya antiga escolana Sara encluyendo en a futura lista de presonaches á o Mago de Tamarite; o suyo profesor almitió ista sucherenzia e adibió á o pallaso Marzelino, de Chaca.
Ora e meya fablando d'Aragón, d'a suya chen, d'o suyo patrimonio, d'a suya istoria. Estió un granizo plazer ascuitar á Chusé Antón Adell, profesor d'Istoria, de Zienzias Esportibas, mayestro y escritor. E ye una onor prebar de fer ista chiqueta reseña d'as suyas parolas en a lengua d'o biello Reino, a fabla aragonesa.
No hay comentarios:
Publicar un comentario