viernes, 24 de marzo de 2023

UEBRAS CUTRES.


Fa cuasi dos años estió publicato un libro (o suyo tetulo ye “Bidas baratas.  Emponderamiento d’o cutre”) que puede aber bel intrés ta o aragonés en o que pertoca á l’orichen de una parabla castellana:  “cutre”.  E ixo porque cuan o suyo autor, Alberto Olmos, esca ra etimolochía d’iste pincho bocable en o primer capitol d’a primera parti d’a obra, clamato “Filolochía cutre”, a primera esplanicazión que i troba ye aragonesa.   Concretamén, una mena d’aladro emplegato ta fer ballos en as tierras zereñas, seguntes dize Brian Mott en o suyo Dizionario chistabino-castellano.

Amanexe, seguntes o taute, en atras obras como Las palabras de moda (un bocabulario feito per Antonio Hernández Guerrero) e Los nombres del arado en el Pirineo (d’o filologo aragonés Manuel Alvar, qui retacula en o tiempo dica o sieglo XIII, con o Foro General de Navarra).


"Uebras nuebas" - Bombolonzez Víctor, Pilar e Lorién

En o referén á o etimo de “cutre”, remera que poderba estar, asinas lo esfendeba Julio Caro Baroja, o latín “culter”, u siga, cutiello u rella, a parti talladera d’o aladro.  Manimenos, remata Olmos, iste curto biache per os aladros aragoneses mos leva ta una bía amortata.

En cuentas d’ista bena, li cuaca más unatra:  a parola franzesa “croûte” / “croute”, qui ye “a parti esterior d’una birolla”, o etimo d’a cuala ye a paraula latina “crusta”.  Bi estarba, afirma o autor segobiano, un causo de metatesis:  crusta, croûte, cutre.

Una parola qui promanarba d’iste bocable latino, “crusta”, la trobamos en o primer capítol de Alicas de Gaunilón, an o semontanés Rafel Vidaller mos reconta que un presonache, Élodie, “estando ya monitora d’esquí se podeba ganar a crosta sin meter-se en más zerimonias”.  Crosta ye astí sin de metatesis y en una frase fita tamién alzata per Paz Ríos Nasarre e Alberto Bolsa Pueyo en a suya Replega de tradizión oral en Salas Altas.  Atro Rafel, Andolz, cuaterna ista parola como “corteza de pan, de tocino”, e rechira unatras:  “crostó” e “crostón”, como truncho de pan ixeco.  Antiparti, en o libro Raíces aragonesas, as suyas autoras (doze mullers) i encluyen o dito “ganarse o crostón”.  O equibalén en castellano estarba “ganarse el cuscurro”. E cal no xublidar que  “cuscurro” ye un sinonimo d’o bocable polisemico “chusco”, que ha dos azepzions:  brozero e troz de pan.  D’iste zaguer sinificato promana o castellano “chusquero”, una fegura firme “cutre” sin de dandalo, un pairote a saber que foñas.

Asinas, bi ha un esclatero sentito referén á ra birolla en toz istos bocables.  Maguer tamién á o pelello, á ra parti más d’afora de cualsiquier cosa, dica tal pundo que un periodista zitato per Olmos, Ion Arretxe, esfiende que o “cutrerío” ye “cutáneo” cuan remera á un taute, Carlos Pérez Merinero, entregato en o que er mesmo clamaba “mester de cutrería”.

Cal parar ficazio en que mosen Andolz entreculle amás os lemas “escata” y “escara” como “costra roñosa de las manos, escama del pescado” e “costra de herida”, respeutibamén.

Auto contino, replega Olmos referenzias literarias d’iste bocable en a luenga castellana:  dende una traduzión d’o Eclesiastico, feita per o chesuita Ánchel Sánchez (astí calerba remerar o dito en Simién d’umanistas, a nobela de Chesús Aranda, do se fa una loba d’ista Compañía en o que pertoca á ra conozenzia d’os suyos sazerdotes  d’a luenga latina) dica una narrazión de doña Emilia Pardo Bazán, La tribuna, sin xublidar una carta de Leandro Fernández de Moratín, a calendata d’a cuala ye de 1825.  Antiparti, da quinze e raya á ra suya manca en a mayor parti d’os escritors d’os sieglos XIX e XX, ni sisquiera aparexe en as obras que reflexan o mesté cutre d’a soziedá española.

En o segundo capetulo, Olmos cuaterna os resultatos conseguitos dimpués d’escar  ista parabla en “Google”:  bi ha güeito sonos positibos e dos negatibos.  Entre aquers podemos alcontrar un asayo d’una profesora d’a nuestra quiesta Unibersidá de Zaragoza, Ascensión Hernández Martínez:  Lo cutre es cool, arredol d’os zentros artisticos an pueden beyer-sen lurs bodiellos poque son biellos espazios industrials sin de restaurazión.

O autor mira de fer, en o capetulo terzeno, un agüegamiento d’o bocable, esferenziando-lo d’atros semellans como “cañí”, “cursi”, “hortera”, “costroso”, “rancio”, “rústico” e “kitsch”.

"Wonder Woman" -Bombolona Nabal

En a siguién parti d’o libro se charra d’as “bidas baratas” e os suyos exemplos d’estar cutre:  o mobible d’as segundas residenzias, os bicos, as tabiernas (tamién las clama “cutres” Jorge Edwards en a suya retolica Stendhal y la literatura en español, que puede trobarse en a web d’o Instituto Cervantes, cuan charra d’as que bi eba en Santiago de Chile, en cuentra d’a loba que d’eras fazió Chusé Inazio Nabarro en uno d’os suyos poemarios e bels capetulos d’a suya nobela-montaña de chelo Tiempo de Fabas, do está siñalera una de Tauste, “A Topera”), as berbenas como ro cobalto d’o cutrerío, e os fautors que mos endrezan á o cutre (biellos ordinadors e móbils, beires Duralex…).

O zaguer trestallo d’ista obra ye referén á o esito cutre, y en er amanexe en primer puesto a politica cutre (presonificata, seguntes Olmos, en Pablo Iglesias).  Antiparti, ye a cultura cutre d’a cuala cala bels exemplos:  a obra de Manuel Vilas (naxito en Balbastro), Ordesa, fa onra ta alcontrar-ie asabelo de recosiros cutres d’as nuestras bidas.  Tamién ye cutre ta er o  feito d’amprar libros e DVDs en as bibliotecas, beyer zintas como “Clerks”, “El secuestro de Michel Houellebecq” e “Torrente” (os zaguers diyas de chinero, en a Facultá de Zienzias d’a Informazión d’a Unibersidá Complutense de Madrid ye estato zelebrato “Cutrecon”, un festibal de Cine Cutre, que tamién aparex en o libro de Olmos, e do ye estata proyeutata ra zinta “O Capitan Trueno e o Santo Grial”, aquer eroi qui lebaba o siñal d’Aragón en o suyo peito e ixe Beire Sagrato que se diz que estió en San Chuan d’a Peña), ascuitar placas d’as añadas nobanta, entre as que entresaliba “Boom 4”, e grondiar-se con cualsiquier produto cutre (un libro de Ignatius Farray; os programas “La hora chanante” e “Muchachada Nui”; piculiners d’a mena de Gila, Lina Morgan, Fernando Esteso, Tip e Coll, Faemino e Cansado, Barragán e Marianico o Curto;  as telebisions monezipals;  mosicos como Las Vulpes e os programas an ers aparixeban:  “Popgrama” e “Plastic”; e atros espeutaclos telebisibos, d’a mena d’os d’o corazón, de rufiertas politicas, “Moros y cristianos”, y esportibas, “El Chiringuito”, y, en zagueras, os d’a telerreyalidá, como “Gran Hermano”).

Remata o libro con istas parolas en esfensa d’o cutre:  “O cutre restará perén como nostalchia (d’ista traza, seguntes Olmos poderba estar cutre a malotía d’o antismás que sofren bels escritors en aragonés, y encara belatros en castellano como Andrés Berlanga, autor d’a sobrebuena nobela La gaznápira, an puede alcontrar-se un pasache do son chuntos os dos bocables debanditos que poderban estar l’orichen de “cutre”: o aladro e a crosta:  “en la fragua, recubierta con una costra de polvo […] los arados se oxidan arrumbados en las cocheras como los carros”;  ringleras que son tamién un causo d’a “malotía d’a matazía” pus en eras ye describita una forga meyo albandonata, un puesto an se feban as ainas d’o antismas).  O cutre siempre se repreta, ye ecolochista sin de militanzia, ye anticapitalista sin de ipocresía.  Se fa aimar.  Cal estar tot o cutre que se pueda, amigos;  cal tornar á escribir á man a bida”.  I cala bellas pachinas feitas á man, como tamién escaiz, de traza muito más ampla en O transgresor piadoso, de Severino Pallaruelo, libro que no ye pas cutre, anque o nombre d’un d’os suyos capitols, “El buen pan de Francia”, o solenco que ye en castellano, me remere aquer chuego de ninons, replegato per Andolz en a boz “piz” d’o suyo Dizionario, en o cualo se cantaba:  “piz, piz, todoliz, pan de Franzia la balanza, pan de Aragón güen costrón”; i amanexe, asinas, o crostón, a crosta, o “cutre”…

Se poderba concluyir, asinas, que ye menister cautibar a tierra d’o nuestro esprito, os nuestros tozuelos, os esmos de toz nusatros con a zereña rella d’un cuitre ta estar más leyitos, apercazar una más gran conoxenzia d’a bida, d’os costumbres, d’as zienzias e as letras, d’as luengas como a nuestra, tan minoritaria e minorizata (me pienso que a diglosia, a bergüeña de charrar-la, no ye so que a medrana d’estar beyito como si s’ese crosta) e no deixar-los como uebras, no estar nunca “cutres”.  Dende ista rebisteta feremos un poder ta i contrebuyir. 

David Martínez López, o Bombolón Laminero

No hay comentarios:

Publicar un comentario